गोपालप्रसाद बराल
महोत्तरी, ७ असार/रासस
उत्तर फर्कंदा चुरे पहाडी शृङ्खलातिर कालो बादल मडारिएको देखेपछि महोत्तरीको भङ्गाहा–४ को पलारस्थित गरीब बस्तीमा कोही सुत्न सक्दैनन् । बाँतर जातिका अति विपन्न समुदायको बाहुल्य रहेको रातु नदी तटको यो बस्तीमा डाँडातिर बादल देखेपछि राति बाढी आउने डरले कोही सुत्न नसकेका हुन् ।
“हेर्नुस् हजुर, नदी बस्तीछेउमैं आइपुगेको छ, शिर (नदी उद्गमस्थल, चुरे पहाड)तिर पानी परेजस्तो छ, अनि कसरी निदाउनु ?” बस्तीका ६० वर्षीय रामदयाल सर्दारले भने । रातु नदीमा पूर्वपश्चिम राजमार्गमुनि बनेका तीन भङ्गालामध्ये माझको बहाव हुनेगरी तटबन्ध गरिएको छ । यही बहावको नदी तटमा रहेको पलार बस्तीनजीक तटबन्ध नहुँदा यहाँका बासिन्दालाई सधैंभरि बाढीको डर बनेको हो ।
“मास्तिर (भङ्गाहा–४ माथि बर्दिबास नपा क्षेत्र) र तलतिर (भङ्गाहा–१, २ र बलवा नपा क्षेत्र) रातुमा दुवै किनारामा तटबन्ध गरिएको छ,” सो बस्तीकी ७० वर्षीया पल्टी बाँतर भन्छिन्, “हामी गरीब बसेको ठाउँमा कसको नजर परोस् र ।” गरीब र निमुखा भएकैले आफ्नो बस्ती बचाउबारे कुनै नेता र निकायको आँखा नपरेको पल्टीको गुनासो छ ।
करीब ३०/३५ घरको गुजुमुज्ज यो बस्तीमा दुर्ई/तीन घर थारूबाहेक सबै बाँतर जातिका छन् । शिक्षा, स्वास्थ्य तथा सामाजिक सचेतनाले निकै पछि परेको यो बस्तीमा अहिलेसम्म प्रवेशिका (पहिलेको एसएलसी, अहिले माध्यमिक तह) उत्तीर्ण गरेका कोही छैनन् । शैक्षिक सत्रको प्रारम्भमा विद्यालय भर्ना कार्यक्रममा यहाँका केही बालबालिकाको नाउँ लेखिए पनि घरको गरीबीले ती विद्यालयमा टिक्दैनन् ।
आफ्नो यस्तै अवस्थाले उपेक्षित हुनुपरेको भन्ने चाहिं अब यो बस्तीका अभिभावकलाई पर्ने गरेको छ । “हाम्रो बस्तीमा पढेलेखेका भनसुन गर्न सक्ने कोही भएनन्,” बस्तीका ४५ वर्षीय महेश सर्दार भन्छन्, “त्यसैले हाम्रो कतै सुनवाइ हुँदैन, अब चाहिं दुःख खेपेर भएपनि नानीहरूको पढाइ नरोक्ने प्रण गरेका छौं ।” आफ्ना नातिनातिना अब नियमित विद्यालय गइरहेका महेश बताउँछन् ।
बर्खा लाग्यो कि बाढीको त्रासले छुने यो बस्तीमा पछिल्लोकालमा केही वर्षयता नदीमा जथाभावी उत्खनन बढेपछि जोखिम बढ्दै गएको हो । पलार उत्तर बर्दिबास छुने सीमासम्म १५ भन्दा बढी क्रसर सञ्चालनमा छन् । अनियन्त्रित उत्खननले गर्दा नदीले बहाव फेर्दै बस्तीसम्म पुगेपछि यहाँ पहाडतिर पानी पर्नासाथ बाढीको डर बढेको भङ्गाहा–४ कै रामनगर बस्तीका सामाजिक, राजनीतिक कार्यकर्ता हरिदेव साह बताउँछन् ।
रातुको बाढीको जोखिम पलारसँगै भङ्गाहा–४ कै थारूटोल बनरा, टोका, भङ्गाहा–६ को जमुनियाँ, हतिसर्वा, पुर्वारीसग्रामपुर, भङ्गाहा–२ को बखरीमा पनि उच्च छ । पलारदेखि दक्षिण यसअघि नदी किनारमा निर्मित तटबन्ध २०७६ सालको बर्खे भेलले भत्काएपछि बखरी, संग्रामपुर, हतिसर्वा, भङ्गाहा–२ को सिङ्ग्याही, भङ्गाहा–१ को कविलाषा र बलवा नगरपालिकाका भगवतीपुर, लेउरी, भलनीसहितका बस्ती पनि बाढीको जोखिममा रहेका छन् । बाँधिएको तटबन्धछेउबाटै बालुवा र ढुङ्गा उत्खनन गरिंदा बनेको खाल्डोले सानै बाढीमा पनि तटबन्ध खुकुलिएर भत्केको नेपाली काङ्ग्रेस भङ्गाहा नगरसमितिका सभापति रूपनारायण सिंह थारू बताउँछन् ।
“लाग्छ, नियमन गर्ने कुनै निकाय नै छैन, जथाभावी उत्खननले विपत्ति जोखिम बढाउँदो छ, नियन्त्रणको चासो सम्बद्ध निकायमा देखिंदैन,” सिंहले भने । नगर कार्यपालिका र वडा कार्यालयको सम्मति र स्वीकृतिबेगर क्रसर सञ्चालन गर्न नपाइने कानूनी प्रावधान भएपनि स्थानीय जनप्रतिनिधिमा यो चासोले प्राथमिकता नपाएको भङ्गाहाका सिंहसहितका राजनीतिक दलका अगुवा बताउँछन् ।
अहिले बस्ती/बस्ती सखाप पार्नेगरी बढेको बाढीको जोखिमको निदान शिरदेखि नै बुझ्नुपर्ने भङ्गाहा–७ का बासिन्दा डा विजयकुमार सिंह बताउँछन् । चुरे विषयमैं विद्यावारिधि गरेका सिंहले चुरे शृङ्खलामा बढेको अव्यवस्थित बसोबास, विकासका नाउँमा सडक विस्तार गर्न वैज्ञानिक अध्ययनविना नै पहाड भत्काउने बढ्दो लहर, चुरे र नदीमा हुने निरन्तरको अनियन्त्रित उत्खनन, खोल्सी व्यवस्थापनमा देखिने उदासीनता र वनविनाश नै बाढी र पहिरोका मुख्य कारण बनेको बताए ।
“अहिले त केही बस्ती जोखिममा रहेका, केही घर बाढीले लगेका र केही जग्गा कटान भएका समस्या सुन्दैछौं,” डा सिंहले भने, “चुरे पहाडी शृङ्खला, नदी र वनमा हुने लुँछाचुँडी तत्काल नरोकिने हो भने सिङ्गो भाँवर कटान र मधेस डुबानमा पर्नेछ, यहाँका उब्जाउ जग्गा बालुबुर्ज मरुभूमिमा परिणत हुनेछन् ।” धेरैजसो केन्द्र र प्रदेश नीतिमा यी कुरामा भर गरे पनि सम्बन्धित स्थानीय तहको सङ्कल्प र प्रतिबद्धता भए धेरै कुरा ‘लिक’मा आउने डा सिंहको विश्वास छ । यद्यपि यस भेगका धेरैजसो स्थानीय तहको नेतृत्व क्रसर सञ्चालककै वरिपरि देखिनाले तत्काल सकारात्मक कदमका लागि अब जनदवाब नै आवश्यक देखिएको डा सिंह बताउँछन् ।
यसैबीच चुरे शिखरसम्म भूगोल समेटिएको जिल्लाको एकमात्र बर्दिबास नगरपालिकाले अवैज्ञानिक र अनियन्त्रित उत्खनन हुने क्रम रोक्ने जनाएको छ । “विधि, प्रक्रिया र मापदण्ड नाघेर हुने/भएका उत्खनन रोक्न हामीले निर्णय नै गरेर कारबाई अघि बढाएका छौं,” नगरप्रमुख विदुरकुमार कार्कीले भने, “स्थानीय प्रहरी/प्रशासनको साथ पाए जथाभावी उत्खनन रोक्न सकिने हाम्रो विश्वास छ ।”
नगरपालिकाले यस्तो प्रतिबद्धता जनाए पनि रातु नदी र नदीउकास क्षेत्रमा उत्खनन नरोकिएको यस भेगका बासिन्दा बताउँछन् । “खै यी खोला खन्ने ठेकेदार र क्रसर सञ्चालकको तारतम्य कताकता जोडिएको छ, बुझ्नै गा-हो १” बर्दिबास–१४ का बासिन्दा हरि दाहाल भन्छन्, “नगरप्रमुखले अनियन्त्रित उत्खनन रोक्ने प्रतिबद्धता जनाउनु भएपनि डोजर, एस्काभेटर चल्न छाडेका छैनन् ।”
कागजले चेतावनी दिएर मात्र नभई अनियन्त्रित उत्खनन गर्नेलाई कारबाई प्रक्रियामैं लगिए मात्र यो क्रम नियन्त्रण हुन सक्ने दाहालसहितका यस भेगका सर्वसाधारण बताउँछन् । जिल्लाका १५ स्थानीय तहमध्ये बर्दिबास, भङ्गाहा र गौशाला नगरपालिका क्षेत्रमा क्रसर सञ्चालन हुँदै आएका छन् ।
