– विश्वराज अधिकारी
यो प्रश्न सुन्दा जति सामान्य लाग्छ त्यति सामान्य भने छैन। यो एक जटिल र अति नै महत्वपूर्ण प्रश्न हो। यदि यो सामान्य प्रश्न भएको भए संसारका प्रायः सबै राष्ट्र धनी हुन्थे। अफ्रिका र एशियाका निर्धन राष्ट्रहरू पनि धनी राष्ट्रको पङ्Íिमा पर्थे। संसारमा संयुक्त राज्य अमेरिका र युरोपका राष्ट्रहरू मात्र धनी राष्ट्रको श्रेणीमा पर्ने थिएनन्। हुनत अहिले र यो पछिल्लो समयमा आएर चीन पनि एक धनी राष्ट्र हुन पुगेको छ। भारत धनी राष्ट्र हुने दौडमा छ।
धनी राष्ट्र हुनका लागि कुनै पनि राष्ट्रले गर्नुपर्ने महत्वपूर्ण कार्य व्यापारलाई महत्व दिनु, व्यापारमा संलग्न हुनु र देशको कानून व्यवस्थालाई व्यापार–मैत्री तुल्याउनु हो। जनप्रतिनिधि, स्थानीय सरकार एवं कर्मचारीतन्त्रले व्यापारलाई महत्व दिनु हो। समग्रमा भन्ने हो भने सम्पूर्ण राष्ट्रले व्यापारलाई महत्व दिनु हो। यस्तो गर्न सके मात्र राष्ट्रलाई धनी बनाउन सकिन्छ।
केवल सैद्धान्तिक पक्ष र राजनीतिक विचारधाराले मात्र राष्ट्र धनी हुन सक्तैन। यस तथ्यलाई राम्ररी बुझेर नै युरोपका राष्ट्रहरू– फ्रान्स, जर्मनी, ग्रेट ब्रिटेन, इटाली आदिले व्यापारलाई महत्व दिए। आजभन्दा चार–पाँच सय वर्ष पहिले नै धनी राष्ट्रको दर्जामा पुगे। अहिले पनि ती राष्ट्रहरू विश्वका धनी राष्ट्रमा पर्छन्।
धनी राष्ट्र हुनका लागि व्यापारलाई महत्व दिनुपर्छ, राजनीतिक सिद्धान्त र विचारले देश धनी हुने रहेन छ भन्ने तथ्य बुझेर, स्वीकार गरेर र त्यसलाई व्यवहारमा प्रयोग गरेर चीन अहिले धनी राष्ट्र हुन सफल भएको छ। संयुक्त राज्य अमेरिकापछि विश्वको दोस्रो ठूलो अर्थतन्त्र हुन पुगेको छ। चीनले यदि माओ त्से तुड्ढो राजनीतिक सिद्धान्त ‘सर्वहाराको अधिनायकत्व सिद्धान्त’ लिएर बसेको भए र पूँजीवादी अर्थ व्यवस्था अङ्गीकार नगरेको भए चीन पनि अफ्रिकाको कुनै गरीब राष्ट्र–सुडान, सोमालिया, इथियोपिया, येमन आदिजस्तो हुन्थ्यो। माओत्से तुड्ढो ‘रातो डायरी’ ले उल्टो चीनलाई कङ्गाल बनाउँथ्यो। माओले बसालेको आर्थिक जगमा चीनले आर्थिक विकास गरेको हो भन्ने भ्रम कसैमा छ भने त्यागे हुन्छ। माओको रातो डायरीले उल्टो चीनलाई गरीब बनायो।
चीनलाई धनी बनाउन चिनियाँ व्यापार–उदारवादी नेता देङ जिआओपिड्ढो महत्वपूर्ण योगदान छ। चीनमा उदारवादी अर्थ व्यवस्थाको जग उनले नै बसालेका हुन्। जिआओपिङले निर्माण गरेको जगमा नै चीनले अहिले यति आर्थिक विकास गरेको हो। उनले देशको आर्थिक विकासका लागि व्यापारमा सर्वाधिक जोड दिनुपर्छ भन्ने विचार चिनियाँ समाजलाई अवगत गराएका थिए। उनले बुझेका थिए कुनै पनि राष्ट्रको आर्थिक विकासका लागि पूँजीले अति महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेको हुन्छ र पूँजीवादको जगमा उभिएर नै कुनै पनि राष्ट्रले आर्थिक विकास गर्न सक्छ। रातो डायरी च्यापेर आर्थिक विकास हुन सक्तैन।
राष्ट्रको आर्थिक विकासका लागि व्यापारलाई महत्व दिनुपर्छ, पूँजीवादको महत्व स्वीकार गर्नुपर्छ भन्ने तथ्य युरोपेली राष्ट्रहरूले सयौं वर्ष पहिले स्वीकार गरिसकेका थिए। व्यापारबाट अत्यधिक फाइदा लिने र देशको आर्थिक विकास गर्ने उद्देश्यले नै सन् १६०० मा बेलायतमा इस्ट इन्डिया कम्पनीको स्थापना भएको थियो। इस्ट इन्डिया कम्पनीको प्रमुख उद्देश्य भारतीय उपमहाद्वीप, दक्षिण एशिया, पूर्वी एशिया र हड्ढङजस्ता क्षेत्रमा व्यापार विस्तार गर्नु थियो। ती क्षेत्रमा उपलब्ध प्राकृतिक स्रोत एवं साधनहरूको अत्यधिक उपयोग गर्नु थियो। कम्पनी र बेलायतलाई धनी पार्नु थियो।
संसारभरिका अनेक स्रोत र साधनहरूको दोहन गरेर सर्वाधिक धनी राष्ट्र हुने उद्देश्यका साथ बेलायताले संसारका अनेक राष्ट्रमा उपनिवेश खडा गरेको थियो। बेलायतले विभिन्न राष्ट्रमा उपनिवेश खडा गर्नुको प्रमुख उद्देश्य नै ती देशहरूमा व्यापार विस्तार गर्नु थियो। त्यस बेलाको बेलायतको संसारका अनेक राष्ट्रमा उपनिवेशिक शासन थियो। विभिन्न देश बेलायतका उपनिवेश थिए। संयुक्त राज्य अमेरिका पनि कुनै समय बेलायतको उपनिवेश थियो। बेलायतले अमेरिकालाई ठूलो परिमाणमा चिया निर्यात गर्दथ्यो। अर्थात् बेलायत व्यापार गरेर नै धनी राष्ट्र भएको हो। अहिले पनि बेलायत धनी छ। लन्डन अहिले पनि युरोपको ठूलो वित्तीय बजार हो।
भारतको शासन व्यवस्थामा जुन बेला जवाहरलाल नेहरू र इन्दिरा गाँधीको प्रभाव ज्यादै बलियो थियो, जुन बेला भारतमा काङ्ग्रेसको (राष्ट्रिय काङ्ग्रेस एवं क्राङ्ग्रेस आई) सरकार थियो, त्यो बेला भारतले बलियोगरी समाजवादी नीतिलाई राष्ट्रिय अर्थ व्यवस्थाको प्रमुख नीतिको रूपमा राखेको थियो। अर्कोतिर पश्चिम बङ्गालमा कम्युनिस्टहरूको सरकार थियो। केन्द्रीय सरकारमा नेहरू परिवारको समाजवादी अर्थनीति र औद्योगिक केन्द्रको परिचय बनाएको पश्चिम बङ्गालको प्रान्तीय सरकारमा कम्युनिस्टहरूको नियन्त्रणले गर्दा भारत झन्झन् गरीब हुँदै गयो। भारत यतिसम्म गरीब भयो कि उसले आर्थिक सहायताको लागि बेलायत एवं अन्य राष्ट्रहरूको अगाडि हात पसार्नुप–यो।
सन् १९९१ मा भने भारतको अर्थ व्यवस्थाले नयाँ दिशा लियो। भारतको नवौं प्रधानमन्त्री पिभि नरसिम्हा रावले दलदलमा फँसेको भारतको अर्थतन्त्रलाई दलदलबाट बाहिर मात्र ल्याएनन्, गति पनि दिए। रावको अर्थनीतिले गर्दा भारतको गतिहीन अर्थतन्त्रले सुस्तरी गति लिन आरम्भ ग–यो। रावको अर्थनीतिले व्यापारलाई अत्यधिक महत्व दियो। रावको नीतिले आयात र निर्यात दुवै क्षेत्रमा उदारीकरण लागू ग–यो। अहिले भारतले जे जति आर्थिक प्रगति गरेको छ, त्यसको श्रेय रावलाई जान्छ। रावको आर्थिक उदारीकरण नीतिले गर्दा भारतमा व्यापारको विकास भयो। व्यापारमा भएको विकासले भारतको अर्थतन्त्रमा राम्रो सुधार आयो। भारत पहिलेको तुलनामा निकै धनी भयो। अर्थात् भारतलाई धनी व्यापारले तुल्यायो। भारतले समाजवादी नीति समातेर बसेको भए उसको पनि हालत नेपालजस्तै हुने थियो।
नेपालमा व्यापारले महत्व नै पाएको छैन। व्यापार–विकासलाई सरकारको उत्तरदायित्व ठानियो। व्यापारले जनस्तरमा कहिले पनि महत्व पाएन। नेपालमा बनेका सरकारहरू, पञ्चायतकालदेखि अहिलेको गणतन्त्र कालसम्म, कुर्सी जोगाउनमैं व्यस्त रहे। पञ्चायतकालका सरकारहरू व्यवस्था टिकाउन व्यस्त रहे भने गणतन्त्रकालका सरकारहरू सरकार टिकाउन व्यस्त रहे। जनस्तरमा, माओको ‘रातो डायरी’ ले नेपालमा जति महत्व पायो, त्यति महत्व राष्ट्रलाई धनी हुन केन्द्रीय भूमिका निर्वाह गर्ने व्यापारले पाउन सकेन।
पूँजीवाद र व्यापारको सम्बन्ध नङ र मासुजस्तो हुन्छ। व्यापारको विकास गर्नका लागि पूँजीवादको महत्वलाई स्वीकार गर्नुको विकल्प छैन। तर नेपालमा पूँजीवादको व्याख्या गलत किसिमले गरिएको छ। पूँजीवादलाई गरीबहरूको शोषण गर्ने र धनीहरूको पक्षपोषण गर्ने यन्त्रको रूपमा व्याख्या गरिएको छ। तर व्यावहारिकरूपले हेर्ने हो भने पूँजीवाद भनेको अहिलेको सन्दर्भमा, पूँजीको कुशलतामा वृद्धि गर्ने सिद्धान्त हो। कार्ल माक्र्सले व्याखा गरेको पूँजीवाद र अहिलेको पूँजीवादबीच आकाश जमीनको फरक छ।
पूँजीवादले पूँजीको उत्पादत्वमा वृद्धि गर्दछ। ठूला–ठूला व्यापार सृजना गर्न सहयोग पु–याउँछ। राष्ट्रिय रोजगार वृद्धि गरेर राष्ट्रिय आयलाई सन्तुलित पार्न सहयोग पु–याउँछ। सङ्क्षेपमा भन्ने हो भने पूँजीवादले व्यापारको विकास जोड दिन्छ।
नेपालमा भने पूँजीवादलाई कम्युनिस्ट नेताहरूले आर्थिक शोषण गर्ने हतियारको रूपमा व्याख्या गरे। पूँजीवाद गरीबहरूको हितमा नरहेको भ्रम छरे। जुन वादले देशको आर्थिक विकास हुन्छ त्यही वादको विरोध गर्न कम्युनिस्टहरूले अमूल्य समय र साधन बर्बाद पारे। आफू गरीबहरूको पक्षमा रहेको देखाउन गरीबहरूको हित हुने पूँजीवादको विरोध गरिरहे। कतिपय कम्युनिस्ट नेताहरूले यस्तो बुझेर तथा कतिपयले नबुझेर गरे। एउटा कुरा के पक्का छ भने कम्युनिस्टहरूको सिद्धान्तले राष्ट्र र समाज कहिले पनि धनी हुन सक्तैन, किनभने कम्युनिस्ट सिद्धान्तले स्वतन्त्र व्यापारलाई महत्व दिंदैन, मान्दैन। अर्कोतिर व्यापारलाई महत्व नदिई कुनै पनि देश धनी हुन सक्तैन।
हुनत नेपालका कम्युनिस्टहरूले सर्वहारा सिद्धान्त वा गरीबहरूको हितमा रहेको सिद्धान्तलाई शक्ति र सत्तामा पुग्ने माध्यम मात्र बनाएका छन्। र लगभग सबै नेपालीले यो कुरा बुझेका पनि छन्। यद्यपि नेपालको राजनीतिमा कम्युनिस्टहरूको प्रभाव अझै बलियो छ। अझै पनि कम्युनिस्टहरूले देशको गरीबी निर्मूल पार्लान् कि भन्ने आस छ।
सारांशमा देशलाई धनी पार्न स्थानीय स्तरबाट नै प्रयास हुनुपर्छ। नेपालका प्रत्येक गाउँ एवं नगरले व्यापारको स्थापना एवं विस्तारमा जोड दिनुपर्छ।
