- सञ्जय मित्र
देवराज खरेल वर्तमान मकवानपुरे साहित्यका एक यस्ता व्यक्तित्व हुन्, जो आफैंमा एक संस्था हुन् । मैले देख्दादेख्दै मातृभूमि साहित्य समाजको स्थापना र मातृभूमि पत्रिकाको प्रकाशन गरेका हुन् । ज्ञातव्य छ, मकवानपुरे साहित्यमा मातृभूमिद्वयले विशिष्ट योगदान दिएका छन् । प्रतिभा उत्पादन, प्रतिभालाई प्रोत्साहन, पुरस्कार प्रदान तथा सभ्य र भव्य कार्यक्रममार्फत मातृभूमिले साहित्येतिहासमा एक नवीन गोरेटो निर्माण गरिसकेको छ । समय साक्षी छ– मातृभूमिका पर्याय हुन्, खरेल ।
साहित्यका विविध क्षेत्रमा काम गर्दै खरेलले आफ्नो साहित्यिक यात्रामा चार कृतिलाई जन्म दिएका छन् । पहिलो कृति आत्मध्वनि (कविता सङ्ग्रह, २०६५), दोस्रो कृति स्मृतिका टिपोट (निबन्ध सङ्ग्रह, २०६८), तेस्रो कृति (प्रेमका पाइलाहरू, २०७०) र चौथो कृति जिन्दगीदेखि जिन्दगीसम्म (निबन्ध सङ्ग्रह, २०७८) हुन् । प्रकाशित कृतिहरूको विधागत पहिचानलाई हेर्दा ‘जिन्दगीदेखि जिन्दगीसम्म’ दोस्रो निबन्ध सङ्ग्रह हो र यसबाट निबन्धकारको रूपमा सर्जक खरेलले आफूलाई चिनाउन खोजेको सङ्केत पाउन सकिन्छ ।
निबन्धकार खरेलका अन्य कृतिहरूको अध्ययन गर्न पाएको छुइनँ । उनको मेरो हात परेको छ । यस निबन्धलाई पढिसकेपछि यस्तो भन्न सकिन्छ– देवराज खरेलले मुटुबाट पसिना बगाइ यस सङ्ग्रहमा आफूलाई पोख्ने काम गरेका छन् ।
हृदयस्पर्शी भावले पाठकलाई संवेदित बनाउने क्षमता खरेलमा रहेको छ । खरेलले निबन्धमा आफूलाई पूर्णतया पोख्न सक्छन्, आफ्नै भावमा बग्न सक्छन् र भावनाको भेलमा पाठकलाई पनि बगाउन सक्छन् । सरल भाषाशैलीमा गम्भीर तर्क र सम्पुष्ट तथ्य दिन सक्ने सामथ्र्य भएका निबन्धकारको रूपमा खरेललाई ‘जिन्दगीदेखि जिन्दगीसम्म’ले प्रमाणित गर्दछ ।
सङ्ग्रहको पहिलो रचना हो, ‘चेतनाको खेती’ । मान्छेलाई चेतनाको विम्ब देख्ने निबन्धकार खरेल मनलाई चेतनाको राजधानी बताउँछन् । चेतनाले नै मानिसलाई मानिस बनाएको र चेतनाले गर्दा नै मानिसले अन्य जीवभन्दा आफूलाई पृथक साबित गर्न सकेको स्पष्ट पार्दछन् । चेतनाकै कारण मानिसले विज्ञान जन्माएको र निरन्तर अनेक चमत्कार गर्दै गएको बताएका निबन्धकारले चेतनाको खेतीलाई सर्वोत्तम खेती मानेका छन् ।
‘म’ यस सङ्ग्रहको दोस्रो रचना हो । म अर्थात् अहम् । यही अहम्ले घमण्डको रूप धारण गर्दा महाभारतसम्म भएको छ । म यदि स्वार्थी बन्न पुग्दछ भने जताततै नोक्सानी बेहोर्नुपर्ने र कहिलेकाहीं एक म स्वार्थी हुँदा धेरैले नोक्सानी बेहोर्नुपर्ने हुन्छ । विभिन्न युद्ध, महायुद्धमा म कारक भएको देखाउँदै निबन्धकार आफू र अरू सबै तथा वातावरणसमेतलाई सुन्दर बनाउन म तल्लीन हुनुपर्ने दृष्टिकोण अगाडि सार्दछन् ।
एकपटक खूब चलेको थियो, नयाँ नेपाल । निबन्धकार खरेलले पनि नयाँ नेपालको परिकल्पना गरेका छन् । सुन्दर, सुसंस्कृत, सभ्य, विकसित, आत्मनिर्भर र असल नेपालको चाहना सबैको हो । यस्तै नयाँ नेपालको परिकल्पना गरिएको र निबन्धकारको विचारलाई प्रस्तुत गरिएको निबन्ध हो– नयाँ नेपालको परिकल्पना ।
सर्जकहरूको सम्मान गरिएको निबन्ध हो, ‘समय, स्रष्टा र सिर्जना’ । मुख्यगरी मकवानपुरलाई माया गर्ने साहित्यकारहरूलाई यस निबन्धमा सम्झना र सम्मान गरिएको छ । मकवानपुरे साहित्यको सेरोफेरोमा आउने साहित्यिक नामहरूलाई यसले सम्मान गरेको छ । यस रचनाले साहित्यकार खरेलको साहित्यकारहरूप्रतिको आत्मीयतालाई प्रदर्शन गरेको छ ।
‘आँसुको मूल्य’ भावनाप्रधान निबन्ध हो । निबन्ध सतहमा बगेको छ र भावलाई गहिराइमा लुकाएको छ । साँच्चिकै आँसुको मूल्य बुझ्न चाहनेले एकचोटि यो निबन्ध पढ्नैपर्ने देखिन्छ ।
हृदयलाई झक्झक्याउने गरी लेखिएको निबन्ध हो, ‘अर्को जुनीमा’ । निबन्धकार खरेलको नैबन्धिक सिर्जनाको उत्कर्ष हो, यो निबन्ध । यस निबन्धमा खरेलले आफूलाई पोखेका छन् । धेरै कुरा खुलाएका छन् र धेरै कुरा नभनेरै भनेका छन् । वैयक्तिभाव र राष्ट्रभावको सुन्दर संयोजन भएको यो याथार्थिक सिर्जना हो । यद्यपि केही खल्लोपन नलाग्ने होइन तर पनि यस निबन्धका लागि लेखकलाई मेरो सलाम अर्पण गर्दछु म ।
राष्ट्रियताको भावले ओतप्रोत अर्को निबन्ध हो, ‘नमस्ते नेपाल’ । नेपाल बनाउन र नेपाल बचाउन आफ्नो समय, मानसिकता, रगत र पसिना बगाउने सबैलाई सम्मान गर्दै जहाँ पनि र जहिले पनि नेपाललाई सलाम गर्न पाइयोस् भन्ने इच्छा यसमा प्रकटिएको छ । देशलाई कतैबाट दुख्न दिन नचाहने कल्पना यस निबन्धमा गरिएको छ ।
बालकदेखि वृद्धसम्म, ग्रामीणदेखि शहरीसम्म र पढेकादेखि नपढेकासम्म सबैको मनमा उठ्ने प्रश्न हो, ‘सबैभन्दा ठूलो के ?’ यसै शीर्षकमा लेखिएको निबन्धमा आफ्नो रुचि, उमेर, पेशा तथा अवस्थाको आधारमा सबैले दिन सक्ने जवाफलाई विषयवस्तु बनाइएको छ तर निबन्धकारले सबैभन्दा ठूलो देशको झन्डालाई मानेका छन् । यसमा पनि राष्ट्रियतालाई निबन्धकारले महŒव दिएका छन् ।
निबन्ध सङ्ग्रहकै शीर्षक रहेको निबन्ध हो, ‘जिन्दगीदेखि जिन्दगीसम्म’ । हरेक मानिसले आफ्नो जन्मदेखि मृत्यु नहुन्जेलसम्मको अवस्थाको वास्तविक मूल्याङ्कन गर्नुपर्ने निष्कर्ष यस निबन्धको रहेको छ । मानिसले आफ्नो क्षमता अनुसार नै आफ्नो मूल्याङ्कन गर्ने हुन्छ तर मानिसले आफ्नो मूल्याङ्कन निष्पक्ष भएर गर्नुपर्ने हुन्छ, अन्यथा आफ्नैबारेमा आफूले नै गरेको मूल्याङ्कन सही नहुन सक्छ ।
‘चेतनाको उपहार’ नियात्रा निबन्ध हो । निबन्धकारलाई विराटनगरमा सम्मान गर्नको लागि बोलाइँदाको फोनदेखि सम्मान कार्यक्रममा आफूलाई सम्मान गरिसकेपछि हिंड्दासम्मको अवस्थालाई रोचक किसिमले बयान गरेका छन् । सम्मानको खबर पाएपछि मनमा उब्जेका भावहरूलाई पनि समेटिएको छ । साँच्चै साहित्यमा लागेपछि चेतनाको कारोबार हुने रहेछ भन्ने कुरो यसबाट बुझ्न केही सजिलो हुन्छ ।
मकवानपुरको सेरोफेरोमा लेखिएको निबन्ध हो, ‘आफ्नै अनुभूतिको सेरोफेरो’ । वास्तवमा यो मकवानपुरको महक हो । मकवानपुरको सुन्दर सुगन्ध यसमा सुँघ्न पाइन्छ । माटोको स्तुति हो यो र जहाँको हावामा सास लिइएको हो, त्यसप्रति तिरिएको ऋण हो । समर्पण हो यो निबन्ध ।
चिया पिउँदा मानिसहरू बढी स्वतन्त्र हुन्छन् । त्यहाँ अनेक किसिमका गफहरू चुटिन्छन् । कति त हावादारी हुन्छन् र कति चाहिं निकै गम्भीर हुन्छन् । गम्भीर प्रकृतिका गफहरूले आफूलाई प्रभावित पार्दछन् । सकारात्मक गफ गर्ने थलो पनि हुन सक्छ। चिया खाने ठाउँ । यस्तै गफको सकारात्मक गुजुल्टो हो, ‘चिया चर्चा’ । एउटा शुभभाव निबन्धकारले उनेका छन् अन्तमा ।
अलिक फरक किसिमको निबन्ध हो, ‘पानीको भोज’ । पानीको महŒव र आवश्यकताको व्यावहारिक तथा प्रामाणिक र दार्शनिक अभिव्यक्ति दिइनुका साथै निबन्धकारको टोलमा रहेको पानीको समस्या समाधान हुनेप्रति विश्वास व्यक्त गरिएको छ ।
‘पर्खाइ’ निबन्धमा दर्शन बढी छ । पर्खनुको पनि महŒव हुन्छ र पर्खेर पनि फाइदा हुन्छ । पर्खेरसमेत केही काम गर्न सकिन्छ । पर्खिनु आफैंमा धैर्यता हो । यसका धेरै उदाहरण यसमा दिइएका छन् ।
आत्मपरक शैलीमा कौतूहलपूर्ण प्रस्तुति रहेको निबन्ध हो, ‘जेल परेको सूचना’ । एउटा मार्मिक निबन्ध हो, ‘शहर संवाद’ । शहरमा प्रवेश गर्दा मनमा हुने उमङ्ग र भोग्नुपरेको पीडालाई निबन्धकारले निजात्मक शैलीमा प्रस्तुत गरेका छन् । पछिल्लो करीब तीन दशकको मकवानपुरे साहित्यमा मुक्तिगोविन्द वैद्यको योगदान अविस्मरणीय छ । वैद्य साहित्यकार नभए पनि भाषा र साहित्यको सेवा गर्नेहरूलाई निरन्तर जुन रूपमा प्रोत्साहन गरिरहेका छन्, त्यसको अनुकरण गरेर लामबद्ध हुने आज सयौं पुगिसकेका छन् । वैद्यको बहुमुखी सहयोगी भावनाको सम्मान गरिएको निबन्ध हो, ‘मुक्तिगोविन्दका मुक्तिगामी पाइलाहरू’ ।
‘सडकसँग हाम्रो सम्बन्ध’ एउटा साधारण निबन्ध हो । यस निबन्धमा शीर्षक अनुसारको विषयवस्तु रहेको छ तर यसमा प्रयोग गरिएको देशभक्ति भावले यस निबन्धको गरिमा बढाएको छ । शीर्षक पढ्दा हास्यव्यङ्ग्यजस्तो लाग्ने तर गम्भीर विषयवस्तु भएको निबन्ध हो, ‘जिब्रो खेती’ । यसमा जिब्रोको सदुपयोग गर्नुपर्ने बताइएको छ भने जिब्रोले अरू बोले पनि नबोले पनि देश बोल्नुपर्ने अभिव्यक्ति छ ।
‘मेरो अनुहार’ स्वगन्थन र हृदयको गहिराइबाट प्रस्फुटित निबन्ध हो भने साहित्यकार आरसी रिजालको साहित्यिक व्यक्तित्वलाई लिएर लेखिएको निबन्ध हो, ‘आरसी रिजाल ः एक शब्द चित्र’ । निबन्धकार खरेलले साहित्यकार रिजालको यथोचित सम्मान गरेका छन् तर रिजाल र मुक्तिगोविन्द वैद्यको बारेमा आएका शब्दहरूले उनीहरूको बारेमा जान्न चाहनेहरूको धीत मर्दैन ।
निबन्धकार खरेलले आफ्नो मुटु निचोरेर लेखेका भावहरूको कलात्मक प्रस्तुति ‘जिन्दगीदेखि जिन्दगीसम्म’ एउटा विशिष्ट निबन्ध सङ्ग्रह हो । हेर्दा सानो आकारको देखिए पनि यसको मूल्य भने निकै विशाल रहेको छ । यसमा विभिन्न किसिमका निबन्धहरू रहेका छन् । संस्मरण, कल्पना र यात्राको त्रिवेणी हुँदाहुँदै पनि यसमा वस्तुपरकताको बाहुल्य हुन पुगेको छ ।
दुई व्यक्तित्वको बारेमा लेखिएका जीवनीपरक निबन्धले कताकतै समीक्षाको पनि अनुभूति गराउँछ । निबन्धकार तथा सम्पादक–साहित्यकार खरेललाई यस निबन्ध सङ्ग्रहले एउटा विशेष पहिचान दिने विश्वास लिन सकिन्छ । साहित्यकार खरेलको निरन्तर उन्नयनको कामना गर्दछु ।
