–गोपालप्रसाद बराल
महोत्तरी, १५ मङ्सिर/रासस
विवाहपञ्चमी नजीकिनासाथ भङ्गाहा नगरपालिका–४ पलार बस्तीकी सियानकीदेवी बाँतरलाई रेल चढेर जनकपुर जाने रहर जाग्छ । पछिल्ला दुई दशकयता आफ्नो ठाउँको रेल सेवा बन्द भएपछि उनको यो रहर पूरा हुन सकेको छैन । “घरबाट पैदल १० मिनेटको दूरीमा रेल स्टेशन (हाल भङ्गाहा–५ सिद्धपुर बस्ती, बिजलपुरा रेल स्टेशन) थियो, हामी कुनै वर्ष मेला भर्न छुटाउँदैनथ्यFैं”–४५ वर्षीया बाँतरले २०५७ सालसम्म रेल चढेर विवाहपञ्चमी हेर्न जाने गरेको विगत सम्झँदै भनिन्–“२०५८ सालको बर्खामा बिग्ही पुल धसेपछि रेल सेवा बन्द भएसँगै त्यस यता म मेला भर्न जनकपुर गएकी छैन ।” पछिल्ला तीन वर्षयता चाँडै रेल चल्ने कुरा सुनेकी उनले रेल चढेर विवाहपञ्चमी उत्सव हेर्न जाने आफ्नो रहर अधूरै रहेको बताइन् ।
सियानकीदेवी मात्र नभएर सो बस्तीका अगुवा चौठी सर्दार बाँतर पनि रेल चल्न छाडेपछि विवाहपञ्चमी मेला हेर्ने रहर दबाएर राखेको बताउँछन् । चाँडै रेल चले एकपटक अझै रामजानकी विवाह महोत्सव हेर्ने रहर ७५ वर्षीय चौठीको छ । महोत्तरीसहित आसपासका जिल्लामा जनकपुरमा आयोजना हुने विवाहपञ्चमी उत्सव खास सांस्कृतिक पर्वका रूपमा मानिंदै आएको छ । यस सांस्कृतिक उत्सवमा सहभागी हुन केही दिन पहिले नै घरको कामको चाँजो मिलाउने प्राचीन मिथिलाको चलन छ ।
“किशोर, युवा र अधेड (४०–६० वर्षसम्म) मात्र नभई हिंडडुलमा सहारा नै चाहने वृद्धवृद्धा पनि विवाहपञ्चमी मेला हेर्न जान्थे”–प्राचीन मिथिलाको उत्सव परम्परा नजीकबाट नियालेका मैथिल संस्कृतिविद् कामेश्वर झा भन्छन्–“मेला हेर्न रेल चढेरै जनकपुर जाने कुरा सबैका लागि रमाइलो मानिन्थ्यो ।” पछि २०५२ सालमा सशस्त्र जनयुद्ध प्रारम्भ भएपछि मेला जाने भीड पातलिंदै गएर २०५८ मा जनकपुरबाट पश्चिम चल्ने रेल चल्न छाडेपछि भने विवाहपञ्चमीको ‘क्रेज’ घट्दै गएको ७० वर्षीय झाको अनुभव छ । अबको पछिल्लो पुस्ताले पुराना सांस्कृतिक उत्सवबारे चासो कम गरेपछि यहाँ विवाहपञ्चमी चर्चा पनि निकै पातलिएको बलवा नगरपालिका–१० धमौराका झाका अन्य समवयीको ठम्याइ छ ।
धनुषा, जनकपुरधाम उपमहानगरपालिकाबाट पश्चिम लागेपछि शुरू हुने महोत्तरी जिल्लाका हालका लोहारपट्टी, बलवा, भङ्गाहा र औरही नगरपालिका क्षेत्रका बस्तीमा दुई दशक अघि जनकपुरबाट पश्चिम बिजलपुरा स्टेशन (अन्तिम रेल स्टेशनलाई बिजलपुरा भनिन्थ्यो) सम्म चल्ने रेल नै एक मात्र यातायातको साधन थियो । अरू बेला दिनको एकपटक चल्ने सो रेल विवाहपञ्चमी मेलाका बेला चारपाँच दिनसम्म तीनपटक आउने–जाने र खचाखच मान्छे भरिने दृश्य अझै आँखामा नाचिरहेको औरही, भोइल बस्तीका ७० वर्षीय मोहन महतो बताउँछन् ।
पछिल्ला तीन वर्षदेखि फेरि रेल सेवा चल्ने चर्चा सुन्दा लोहारपट्टी नगरपालिका, खुट्टा बस्तीकी रामरती सदालाई एकपटक रेल चढेर विवाहपञ्चमी मेला हेर्न जाने धोको छ । अब चाहिं रेल चढ्न पाइने भयो भनेर फुरुङ्ग परेकी सदाको रहर चर्चाको ‘हल्ला’ भित्रै हराएको छ । भारतको जयनगरदेखि धनुषा, जनकपुरको कुर्थासम्म रेल–लिक तयार भएर २०७४ विवाहपञ्चमीमैं रेल सेवा शुरू हुने चर्चा निकै बाक्लो चलेको थियो । “तेसुर अगहन में विवाहपञ्चमी मेलामें जयनगर सँ कुर्थातक रेल चलवाऽक स्वर गुल मच्चल छलऽ (परार मङ्सिरमैं जयनगरबाट कुर्थासम्म रेल चल्ने निकै चर्चा थियो) सदाले भने–“मुदा चाइर साल सऽ चलल चर्चा चर्चे में समटागेल” (तर चार वर्षदेखिको यो चर्चा अझै रुमलिएको छ) ।
विसं २०७४ को अन्त्यतिर जयनगरबाट कुर्थासम्म ३४ किलोमिटर निर्माण सम्पन्न भएको रेलमार्ग अहिले विस्तार भएर महोत्तरीको बिजलपुरासम्म तयार भएको छ । अहिले बिजलपुरा स्टेशनदेखि जयनगरसम्मको ५१ किमी दूरीमा लिक तयार भएर सेवा सञ्चालन गर्न सकिने भए पनि विभिन्न अडचनले अझै रेल चल्ने अनिश्चित नै छ । “लिक तयार छ, रेलका इञ्जिन र डब्बा किनेर ल्याई दुई वर्षदेखि त्रिपाल ओढाएर राखिएका छन्”–लोहारपट्टी–४ खुट्टाटोलका राजनीतिक कार्यकर्ता नागेन्द्र चौधरी भन्छन्–“कानून नभएर रेल नचलेको भनिन्छ, बुझ्नै सकिन्न, लिक बन्यो, रेल किनियो, चलाउने कानून चैं किन अल्झेको होला ?” जयनगरदेखि बिजलपुरासम्मको मार्ग तयारीसँगै भारतबाट किनेर ल्याइएको इञ्जिन र यात्रु बस्ने डब्बा दुई वर्षदेखि धनुषाको इनरवा स्टेशनमा थन्केर रहेकोमा रेल सञ्चालन गर्नेतर्फ प्रदेश र केन्द्र सरकारको तदारुकता नपुगेको सामाजिक अभियानकर्मी चौधरीको बुझाइ छ ।
जयनगरबाट जनकपुर हुँदै बर्दिबाससम्म ६९ किमी दूरीमध्ये जयनगरदेखि कुर्थासम्म पहिलो खण्डमा लिक निर्माण भई २०७५ सालको विवाहपञ्चमीताका नै रेल चलाउने भनी त्यतिखेर रेल विभागका अधिकारीले बताए पनि सञ्चालन हुन सकेन । त्यस यता दोस्रो खण्ड कुर्थादेखि बिजलपुरा स्टेशनसम्मको १७ किमी दूरीमा अब लिक तयार भइसके पनि सेवा सञ्चालनको अत्तोपत्तो केही नदेखिएको लोहारपट्टी, बलवा र भङ्गाहा नगर क्षेत्रका सर्वसाधारण बताउँछन् ।
जयनगरबाट बिजलपुरा स्टेशनसम्म रेल सञ्चालन हुनासाथै महोत्तरीका लोहारपट्टी, भङ्गाहा र बलवा नगरपालिका र पिपरा गाउँपालिकाका कृषि उपज सोझै भारतीय बजारमा पु¥याउन सकिने यहाँका किसानले आस सँगालेका छन् । “हामीकहाँ मौसमी र बेमौसमी तरकारी लगाइन्छ, हामी राम्रो बजार नपाएर हैरान छौ”–बलवा–१० धमौराका किसान हासिम कवारी भन्छन्–“रेल सेवा शुरू भएपछि हाम्रो तरकारी सोझै जनकपुर र जयनगर पु¥याउन सकिन्छ, हाम्रो दुग्ध उत्पादनले पनि राम्रो बजार पाउँछ ।”
रेल सञ्चालन हुना साथ आफ्नो नगरपालिकाका सबैजसो बस्तीका बासिन्दाको भारतीय बजार जयनगरसँग सीधा सम्पर्क हुने लोहारपट्टीका नगर प्रमुख शैलेन्द्र यादवको भनाइ छ । “हाम्रो नगरका त सबैजसो बस्ती कुर्था, पिपराढी र लोहारपट्टी रेल्वे स्टेशन वरिपरि नै छन्–“मेयर यादवले भने–“रेल सेवा सञ्चालन भएमा यहाँको फसलले जनकपुरदेखि जयनगरसम्मका बजार पाउँछन् , किसानको जीवनस्तर सुध्रिन्छ ।” भङ्गाहा नगर क्षेत्रका सबै बस्ती र बर्दिबास नगरपालिकाका पशुपतिनगर र प्रेमनगर पनि बिजलपुरा स्टेशन नजीकका बस्ती हुँदा जयनगरदेखि बिजलपुरासम्म रेल सञ्चालन भएमा यहाँका किसानको सक्रियता बढ्ने भङ्गाहाका नगर प्रमुख सञ्जीवकुमार साह बताउँछन् ।
जयनगर–बर्दिबास रेल विस्तार योजनामध्ये पहिलो खण्ड (जयनगर–कुर्था) र दोस्रो खण्ड (कुर्था–बिजलपुरा) को ५१ किमीमा लिक ओछ्याउने, स्टेशन भवन बनाउनेसहित निर्माण भएका छन् । तेस्रो खण्ड (बिजलपुरा–बर्दिबास) को १८ किमी दूरीभित्र भने कामको सुरसार छैन। सो खण्डभित्र रेल विस्तार योजनामा परेका जग्गाको मुआब्जा प्रक्रिया टुङ्गिन ढिलाइ हुँदा काम बढ्न नसकेको रेल विभागले जनाउँदै आएको थियो । यसपालि गत भदौमा यस खण्डको साबिक बर्दिवास गाविस क्षेत्र (हाल बर्दिबास–१, २ र १४) को मुआब्जा निर्धारण भएपछि अब काम अघि बढ्ने आस पलाएको छ । यद्यपि यसै खण्डको साबिक भङ्गाहा–३ र ४ (हाल भङ्गाहा–४) र साबिक किसाननगर गाविस (हाल बर्दिवास–६ र ७) को मुआब्जा सरकारले २०७६ मैं निर्धारण गरे पनि जग्गाधनीले रीतपूर्वकको दाबी भने गरेका छैनन् ।
खासमा बर्दिबासको निर्धारण नहुँदासम्म अझै मुआब्जा रकम बढ्ने आस पालेका जग्गाधनीहरू अब बर्दिबासको मुआब्जा निर्धारण भएर सोको पुनरवलोकन नहुने सरकारले प्रस्ट्याइसकेपछि दाबीको क्रम चल्ने अडकल गरिएको छ । “निर्धारित मुआब्जा लिन जग्गाधनी आए कि आएनन् भन्ने कुराले अब निर्माण रोकिंदैन”– महोत्तरीका सहायक प्रमुख जिल्ला अधिकारी उपेन्द्र न्यौपाने भन्छन्–“हामीले रेल विभागलाई निर्माणसम्बद्ध काम र प्रक्रिया अघि बढाउन भनिसकेका छौंं ।”
भौतिक पूर्वाधार तथा यातायातमन्त्री रेणुकुमारी यादवले जयनगरदेखि बिजलपुरासम्म रेल सेवा यसै वर्ष (२०७८) भित्र सञ्चालन भइसक्ने जनाएकी छन् । सेवा सञ्चालनका लागि आवश्यक कानून तर्जुमा गरी अध्यादेशमार्फत जारी गरेर तत्काल रेल चलाइने तयारी अघि बढेको मन्त्री यादवको भनाइ छ । “हामीले यही आउने विवाहपञ्चमीमैं रेल चलाउने तयारी गरेका थियौं”–जनकपुरमा मङ्गलवार सञ्चारकर्मीसँग मन्त्री यादवले भनिन्–“तर केही कानूनी अडचन नखुल्दा त्यो तयारी पूरा हुन सकेन, यस वर्षभित्र चैं रेल चल्छ ।” सेवा सञ्चालनका लागि अध्यादेश जारी गर्न सबै प्रक्रिया मिलाइसकिएको उनको भनाइ छ । पहिलो र दोस्रो खण्डमा यसै वर्ष सेवा सञ्चालनसँगै नयाँ वर्ष लागेसँगै तेस्रो खण्डको निर्माणले गति लिने मन्त्री यादवको कथन छ ।
भारत सरकारको रु सात अर्ब २० करोडको आर्थिक सहयोगमा ब्रोडगेज रेलवे विस्तारको काम सन् २०१४ (विसं २०७० तिर) मा शुुरू भएको हो । विसं १९९४ जुद्ध शम्शेरका पालामा शुरू भएको बिजलपुरा–जनकपुर–जयनगर ५१ किमी रेलमार्ग विसं २०५८ मा बाढीले बिग्हीपुल (लोहारपट्टी, महोत्तरी) भत्काएपछि जनकपुर–जयनगर २९ किमीमा सीमित भएको थियो । त्यस अघि चन्द्र शम्शेरका पालामा विसं १९८४ मा रक्सौल–अमलेखगंज रेलसेवा (पहिलो रेलसेवा) शुरू भएको थियो । जनकपुर–जयनगर रेलमार्गमा पनि स्तरोन्नतिको काम शुरू भएसँगै विभागले विसं २०७० मैं रेल सेवा बन्द गराएको थियो । राष्ट्रिय महŒवको यो रेल विस्तार आयोजना सन् २०१९ भित्रै सम्पन्न गरी सकिने प्रारम्भिक लक्ष्य लिइए पनि यसबीच राजनीतिक उतारचढाव, भेल–बाढी र जग्गा मुआब्जा निर्धारणमा भएको ढिलाइले समयमा काम सम्पन्न गर्न नसकिएको रेल विभागले जनाउँदै आएको छ ।
