प्रस, वीरगंज, ६ वैशाख/
चैत महीना बितेसँगै नयाँ वर्ष २०८१ वैशाख महीनामा विवाहको लगन जोडसोडले शुरू भएको छ । नेपाली पञ्चाङ्ग अनुसार वैशाख महीनामा ६ र ७ गते दुई दिन मात्रै विवाहको लगन छ । तर ऋषिकेश (भारतीय पञ्चाङ्ग) अनुसार वैशाख १४ गतेसम्म विवाहको लगन रहेको छ ।
पुरोहित उत्तम उपाध्यायले नेपालमा पाँच ग्रह शुद्ध गरेर पञ्चाङ्ग तयार गरिने हुँदा वैशाखमा दुई दिन विवाहको साइत देखिएको र भारतमा आठ ग्रह शुद्ध गरेर पञ्चाङ्ग बनाइने हुनाले १४ गतेसम्म विवाहको लगन देखिएको बताए । उनले सीमासँग जोडिएको पथलैयासम्म ऋषिकेश पञ्चाङ्ग अनुसार अक्ष्Fांश र देशान्तर मिलेकोले वैवाहिक कार्यक्रम हुँदै आएको यो क्ष्Fेत्रमा वैशाख १४ गतेसम्म वैवाहिक लगन रहेको बताए ।
सनातन हिन्दू धर्म अनुसार वर्षमा छ महीना वैवाहिक कार्यक्रमको लागि साइत हुन्छ भने छ महीना हुँदैन । नेपाली र भारतीय पञ्चाङ्ग अनुसार साउनदेखि कात्तिकसम्म र पुस तथा चैत गरी छ महीना वैवाहिक कार्यक्रम हुँदैन ।
यसैगरी, मङ्सिर, माघ, फागुन, वैशाख, जेठ र असार गरी छ महीना वैवाहिक कार्यक्रम हुने गरेको छ । आर्य समाज अन्तर्गत भने वर्षमा आठ महीना वैवाहिक कार्यक्रम हुने गरेको छ । आर्य समाजले पुस र चैतमा पनि वैवाहिक कार्यक्रम गर्दै आएको छ ।
अहिले विवाहका कार्यक्रमहरू भइरहेका छन् र परम्परागत विवाहलाई आधुनिकीकरण गरी बढी खर्च, तामझामले वैवाहिक कार्यक्रम भइरहेका छन् । पुरोहित उपाध्याय भन्छन्, पहिलेको वैवाहिक कार्यक्रममा पनि बुकुवा (हल्दी) दल्ने र मेहदी लगाउने कार्यक्रम हुन्थ्यो । बुुकुवा दल्ने र हातखुट्टामा मेहदी लगाउने विधि विवाह अन्तर्गत नै परे पनि अहिले यसलाई आधुनिकीकरण गरी छुट्टै कार्यक्रमको साथ खर्चालु बनाइएको उनी बताउँछन् । अहिले बुकुवा दल्न एक दिन, मेहदी लगाउन एक दिन, सङ्गीत कार्यक्रम गर्न एक दिन र वैवाहिक कार्यक्रम छुट्टै दिन सम्पन्न हुने गरेको छ ।
| थारू समुदायको विवाहमा सुधार |
| ओमप्रकाश चौधरी, सेढवा, ६ वैशाख/ थारू समुदायमा भने वैवाहिक कार्यक्रमलाई कम खर्चिलो गरिंदैछ । थारू समुदायमा जन्ती गएपछि वधूपक्षको घरमा दुई रात, तीन दिन बिताउने चलन थियो । तेस्रो दिन साँझ जन्ती फर्काउने गरिन्थ्यो । यो बीचमा जन्तीलाई खाना, खाजाको व्यवस्था गर्दा वधूपक्षलाई निकै भार हुने गरेको थियो ।
पर्सा जिल्लाको थरुहट क्षेत्रमा वैवाहिक कार्यक्रमहरू अहिले दिउँसो हुने गरेको स्थानीय थारू समुदायका अगुवा बताउँछन् । आर्थिक स्थिति कमजोर भएकाहरूले पनि अहिले पनि मन्दिरमा विवाह गरेर मितव्ययिता देखाउने गरेका छन् । यो समुदायमा पनि वरपक्षको भोजमा वधूपक्षको सहभागिता बढ्दो छ । खासगरी बारा जिल्लाबाट यो चलन शुरू भएको र पर्सा जिल्लामा पनि बिस्तारै जरो गाडेको थारू अगुवा बताउँछन् । पहिले छोरीको घरमा पानीसमेत नपिउने अभिभावकहरू अहिले छोरीको घरमा रमाउने गरेका छन् । |
अहिले रात्रि विवाह थारू समुदायमा नगन्य मात्रामा भइरहेको छ । अहिले थारू समुदायले दिउँसै विवाह सम्पन्न गर्दैछन् । यसो गर्नुको कारण बास बसाउने, खुवाउने खर्चमा बचत हुनुका साथै बाजागाजा, सङ्गीतमा हुने खर्चमा पनि बचत हुने गरेको छ । यो समुदायमा राति मदिरासेवन गरेर वैवाहिक कार्यक्रममा होहल्ला, झगडा हुने गरेको थियो तर अहिले दिउँसो विवाह गर्दा यी सबै समस्या आफैं नियन्त्रित भएका छन् ।तीन दिनसम्म वैवाहिक कार्यक्रम हुँदा खर्च बढी हुने गरेको छ । नेपाली समाजमा मेहदी र सङ्गीतको परम्परा नरहे पनि अहिले तराई–मधेस र राजधानीलगायत ठूला शहरहरूमा यो परम्पराले जरो गाड्दै आएको छ ।
पत्रकार महेश दास भन्छन्, मधेसी समाजमा अहिले परम्परागत वैवाहिक कार्यक्रम आधुनिकीकरणमा परिवर्तन भइरहेकाले खर्चको भारलाई बढाएको छ । हुनेखानेहरूले हल्दी, मेहदी, सङ्गीत कार्यक्रम छुट्टाछुट्टै गरेकाले त्यसैको सिको मध्यम र निम्न मध्यमवर्गले गर्दा आर्थिक व्ययभार बढाएको उनले बताए । उनले पहिले छेका, कथा मटकोर र वैवाहिक कार्यक्रम हुने गथ्र्यो । अहिले कथा मटकोर गरिन्छ तर परम्परा निर्वाह गर्नलाई मात्र । यसको सट्टा अहिले हल्दी, मेहदी, सङ्गीत कार्यक्रमले प्राथमिकता पाएको उनी बताउँछन् ।
वैवाहिक कार्यक्रममा तराई–मधेसमा स्वजातीय र समाजका अन्य जातका मानिसहरूलाई गरी दुई चरणमा भोज गराइन्थ्यो तर अहिले तीन–चार चरणमा भोजभतेर भइरहेको र यसले खर्चलाई बढाएको उनी बताउँछन् । पहिले वैवाहिक कार्यक्रम टोल, समाजमा हुने गरेकामा अहिले पार्टी प्यालेस, होटेल र हुनेखानेहरूले देशका विभिन्न शहर तथा विदेशमा गएर वैवाहिक कार्यक्रम गरिरहेका छन् । यसले पनि समाजमा अस्वस्थ प्रतिस्पर्धा भिœयाएको उनी बताउँछन् ।
परम्परागतरूपमा मधेसी समाजमा तिलकको कार्यक्रम हुन्थ्यो भने पहाडी समाजमा टीकाटालोको । दुवै समाजका मानिसहरू वरपक्षबाट वधूपक्षको घरमा गएर तिलक, टीकाटालो कार्यक्रम गर्थे । अहिले यो लोपप्रायः भएको छ । वैवाहिक कार्यक्रममैं यसलाई सीमित गरिएको छ । वैवाहिक कार्यक्रममा भएको यो परिवर्तनसँगै अहिले बिहे भोजमा पनि केही परिवर्तन भएको छ । पहिले बेहुलीपक्षले टोल, समाज र जन्तीलाई छुट्टाछुट्टै भोज खुवाउँथे । त्यसैगरी, वर पक्षले पनि बेहुली भिœयाएपछि टोल, समाजको लागि छुट्टै भोजको व्यवस्था गर्थे । तर अहिले वरपक्षले जन्ती लगेर वधूपक्षकै भोजमा सीमित गरेको पनि पाइएको छ । यसले गर्दा वैवाहिक कार्यक्रममा भोजकै विषयलाई लिएर टीकाटिप्पणी हुन थालेको छ । यस्तै, पहिले वधूपक्ष वरपक्षको घरमा गएर पानी पनि नपिउने चलन थियो तर अहिले वैवाहिक कार्यक्रम सम्पन्न भएपछि वरपक्षले दिने विवाह भोजमा वधूपक्षका मानिसहरू पनि सहभागी हुने गरेका छन् । शुरूमा राजधानी केन्द्रित र ठूला शहरबाट अहिले तराईका जिल्लाहरूमा पनि यो परम्परा देखिन थालिएको छ ।
