सादा जीवन–उच्च विचार हाम्रो संस्कृतिको मूलभूत सूत्र हो। हाम्रो संस्कृतिका प्रणेता ऋषिगण सादा जीवन उच्च विचारका पक्षपाती थिएस किनकि उनीहरूले जीवनको तत्व बुझेका थिए तथा बाह्य जीवनको सापेक्ष सत्यतासँग राम्ररी परिचित थिए।
मानवीय चेतनाका मर्मज्ञ ऋषिगण आत्मसत्ताको सत्यबाट जीवन र समाजको सञ्चालनमा विश्वास गर्दथे। उनीहरू वन–उपवनमा, प्रकृतिको काखमा, आश्रममा बस्दथे तथा आफ्नो गुरुकुलबाट लोक–परलोक सिद्ध गर्ने खालका शिक्षा एवं विद्यारूपी ज्ञानयज्ञको सञ्चालन गर्दथे।
उनका त्याग–तपस्या एवं सादगीपूर्ण सादा जीवन–उच्च विचारकै प्रताप हो कि जनमानसको हृदयमा उनकाप्रति विशिष्ट श्रद्धा थियो तथा सामान्य घरदेखि राजघरानाका बच्चाहरू शिक्षा एवं विद्या आर्जनका लागि उनका समीप आउँथे। प्रत्येक युगमा ऋषिहरूका यस्ता गुरुकुल–आश्रमहरूको वर्णन पाइन्छ।
त्रेतायुगमा राजकुमार रामसहित भाइ लक्ष्मण, भरत, शत्रुघ्न वनमा महर्षि विश्वामित्रको गुरुकुलमा विद्या–आर्जनका लागि गएका थिए। यसैप्रकार द्वापर युगमा सुदामादेखि राजकुमार कृष्ण–बलरामले पनि संदीपनि ऋषिको गुरुकुलमा वास गरे।
आज परिस्थिति भिन्न छ, तर शान्तिकुञ्ज आश्रममा परमपूज्य गुरुदेवले अखिल विश्व गायत्री परिवारलाई सादा जीवन–उच्च विचारको उत्तराधिकार दिएका छन्। युगऋषि पूज्यवर पुरातन ऋषि परम्पराका संवाहक थिए, जो जङ्गलमा कुटी बनाएर साधना गर्दथे, न्यूनतममा निर्वाह गर्दै, मानव चेतनाको अनुसन्धान र लोकसेवामा तल्लीन रहन्थे।
आज लाखौं–करोडौं मानिस यसै ऋषि परम्परा अन्तर्गत ऋषियुग्मसँग जोडिएर गायत्री परिवारको अभिन्न अङ्ग बन्दै आप्mनो क्षमता र योग्यता अनुरूप गुरुकार्यमा, ईश्वरीय कार्यमा आप्mनो योगदान दिइरहेका छन्।
यो गुरुदेवको हाम्रा लागि एउटा महान् विरासत हो, जसको पछाडि गहिरो दर्शन लुकेको छ, जसको आप्mनो गहिरो मनोविज्ञान छ। उनी भन्दथे–हामी गरीब छैनौं, यो हामीले ओढेको गरीबी हो। कसरी न्यूनतममा पनि गुजारा चल्न सक्छ, यसको प्रशिक्ष्Fण, उदाहरणका साथ हामी आप्mनो जीवनबाट दिइरहेका छौंस किनकि बाहिर जमाना देखावटी, तडक–भडक, फिजुलखर्ची, फेसन र आडम्बरको छ, जसका कारण जीवन नारकीय बनेको छ, परिवार र समाजमा गलत रीतिहरूको प्रचलन बढेको छ र मानिसलाई लाग्दैन कि सादगीपूर्ण जीवन पनि सम्भव हुन्छ।
आज अरूसँग अनावश्यक प्रतिद्वन्द्विताको चलन छ। धन इष्ट बन्न पुगेको छ, कुनै पनि मूल्यमा रातारात धनवान बन्ने होड चलेको छ। मूल्य नतिरी धन–ऐश्वर्य, रोबदाब, पद–प्रतिष्ठा र सुख–भोग पाउने क्रम निर्बाधरूपमा चलिरहेको छ। यस्तोमा थाहै हुँदैन कि मानिस कुन क्षण भ्रष्टाचारमा लिप्त हुन पुग्छ। समाचारपत्रहरूमा सधैं पहिलो पानामैं भ्रष्टाचारका नित्य नयाँ रेकर्डको ब्रेकिङ न्युज पढ्न पाइन्छ।
के नेता, के अधिकारी र के कर्मचारी, सबै वर्ग यसमा संलिप्त रहेको पाइन्छ। पारिवारिकस्तरमा खर्चिलो बिहे यस्तै देखावटी आडम्बरको एउटा ठूलो उदाहरण हो। जसमा छिमेकीको देखासिकी लाखौं–करोडौं रुपियाँ पानीसरह बगाइन्छ। यसका साथै रक्सी, मांसाहारजस्ता आसुरी चलनलाई प्रोत्साहित गरिन्छ। सबैका लागि यस्तो खर्चिलो बिहे आप्mनो सामथ्र्यले सम्भव हुँदैन। यसका लागिड जमीन बन्धन राख्नुबाहेक बैंकबाट ठूलो ऋण लिनुपर्छ र पछि यसको भुक्तानी कसरी गरिन्छ त्यो कुरा त भुक्तभोगीलाई मात्र थाहा हुन्छ।
यस्ता मानिसको जीवन तनाव, अवसादले भरिएको नारकीय यन्त्रणाबाट गुज्रन बाध्य हुन्छ। सादगीपूर्ण जीवनको आदर्श अँगालेको भए यस्तो अवस्था आउने थिएन। पूज्य गुरुदेवले गायत्री परिवारका साधक परिकरहरूलाई यस्तो आडम्बरबाट मुक्त राखेका छन्। यहाँ न्यूनतम खर्चमा, सादगीपूर्ण वातावरणमा, विधि–विधानका साथ विवाह संस्कार गर्ने चलन आरम्भ गरिएको छ।
समाजमा त थाहा पनि हुँदैन कि पण्डितजीले के मन्त्र पढे र त्यसको अर्थ के हो, अनि त्यसैले जनतालाई पनि यसमा बढी रुचि हुँदैन। उनीहरूको सम्पूर्ण ध्यान त विवाह संस्कारको मूल प्रेरणाभन्दा बढी दुलहा–दुलहीको साजसज्जा र दाइजोमा दिइएको विभिन्न बहुमूल्य सामग्री र साथै बाह्य चमकदमकमा बढी रहन्छ।
वास्तवमा सादा जीवनमा चुनौती दुई किसिमले आउँछ। एउटा हुन्छ– परिस्थितिजन्य, जसमा समाजको दबाब प्रधान हुन्छ। यसले गर्दा समाजमा प्रचलित रूढिले सामान्य मानिस भुवाजस्तो उड्नका लागि आपूmलाई विवश अनुभव गर्छ। उसलाई लाग्दछ कि जब दुनियाँमा सबैले यस्तै गरिरहेका छन् भने म पनि किन नगरूँ ? दोस्रो चुनौती आन्तरिक मनःस्थितिजन्य हुन्छ–जसमा आप्mनै इच्छा, आकाङ्क्षा, महत्वाकाङ्क्षा, भय र दुर्बलताहरू पर्दछन्, जसले गर्दा अनौचित्यको विरोध गर्ने साहस एकत्र हुन सक्दैन। तथा अहंताको त कुनै अन्त नै हुँदैन। सम्पूर्ण जीवन यसैमा समर्पित गरिदिने हो भने पनि, यीबाट सन्तुष्ट हुन सकिंदैन।
मानिसले यिनको लपटमा आप्mनो आत्मा, स्वाभिमान र इमानदारी झोसेको देखिन्छ र इमानदारी गुमाएर, आत्मा बेचेर, स्वाभिमानलाई बन्धक राखेर यदि यिनको पूर्ति गर्नुप–यो भने यसलाई महँगो मूल्य तिरेको मान्नुपर्छ।
आफूलाई गुमाएर संसारमा केही पाइयो त के पाइयो ?
यसमा तात्कालिक सुख–समृद्धि, रोबदाब र वाहवाहीको देखावटी भ्रम अवश्य हुन सक्छ, तर यसका साथ जुन कर्मको भारी थपिन्छ, पुण्यको क्षय हुन्छ, जीवनमा तनाव–अवसाद, भय, अशान्ति छरिन्छ, यिनका बीच दीर्घकालमा रोग–शोक, तिरस्कार एवं पतन–पराभवको पृष्ठभूमि मात्र तयार हुन्छ।
पारिवारिक स्तरमा कलह–क्लेश, तनाव–अशान्ति तथा सामाजिक स्तरमा ईष्र्या–द्वेष, भ्रष्टाचार, अपराध तथा अवाञ्छनीय चलनको शुरूआतजस्तो विडम्बना जोडिन पुग्छ, जुन कुनै सभ्य–सुसंस्कृत समाजका लागि उपयुक्त मान्न सकिंदैन।
यसले गर्दा कैयौं ठूला नेता, अधिकारी, भ्रष्ट कर्मचारी जेलको हावा खाइरहेका छन्, आप्mनो इज्जत गुमाइसकेका छन् र यस सुरदुर्लभ मानव जीवनलाई दुई कौडीको भाउमा गुमाएका छन्।यस विडम्बना एवं त्रासदिबाट मुक्त हुने मार्ग सादा जीवन–उच्च विचारको दर्शन मात्र हो। शान्ति, आराम र आनन्दका साथ सफल–सार्थक जीवनयापन यसै आधारमा सम्भव छ र यसका साथै जुन समय, ऊर्जा र मनोयोगको बचत हुन्छ, त्यसका आधारमा जीवनका महत्तर कार्य सम्भव हुन्छन्।
समाजसेवाको प्रयोजन सिद्ध हुन्छ र लोकसेवाका साथै आध्यात्मिक लाभ एवं जीवनका समग्र उत्कर्षको उच्चस्तरीय उद्देश्य पूरा हुन्छ।
