ब्रह्म

शीतल गिरी

“ब्रह्म” शब्द उपनिषद् प्रतिपादित परमसत्ताको द्योतक बन्यो, यस प्रश्नको उत्तर फरक–फरक विद्वान्हरूले फरक–फरक किसिमबाट दिएका छन् । हौगको मतमा ब्रह्मको अर्थ हो प्रार्थना, जुन “बृह्” धातुबाट बनेको छ, जसको अर्थ हो बढ्नु अथवा उत्पन्न हुनु । यो त्यो सत्ता हो, जुन बढ्दछ अथवा उत्पन्न हुन्छ ।   
वृहदारण्यक उपनिषद्, १ः३, ९० अनुसार छोरा निश्चय नै जीवन प्रकृतिभन्दा पृथक किसिमको व्यवस्थामा आउँदछ । यद्यपि प्राण शरीरको सारभूत तŒव हो । तर प्राणलाई समस्याको समाधान मान्दा पनि ऊ असन्तुष्ट नै रहन्छ, किनभने प्राणीजगत्मा जुन चेतनात्मक घटना हाम्रो सम्मुख आउँदछ, त्यसको व्याख्या जीवनतŒवसँग हुन सक्दैन । मानव अथवा प्रत्यक्ष ज्ञानात्मक चेतना एउटा यस्तो पदार्थ हो, जुन जीवन एवं प्रकृतिभन्दा एकदम विलक्षणस्वरूप छ र जो समस्त प्राणधारक प्रक्रियाको मूर्धन्य प्रतीत लाग्दछ ।
“यो त्यो पुरातन वृक्ष हो, जसको जरो माथितिर छ र जसका हाँगाहरू तलतिर जान्छ । ऊ प्रकाशको पुञ्ज उज्ज्वल ब्रह्म हो, जो अमर छ, सबै लोक उसैभित्र निहित छ र यसको बाहिर केही पनि छैन ।” (कठोपनिषद्, २ः६,१)   
निम्नस्तरका पदार्थ विशुद्ध ब्रह्मभन्दा उच्चतर स्तरका पदार्थहरूका अपेक्षा धेरै दूरवर्ती छन्, कतिसम्म भने उपनिषद्का आनन्दमय, रामानुजको समवेत ब्रह्म र शङ्करको ईश्वर यी सबै त्यस विशुद्ध परमसत्ताको निकटतम हो । यसबाट अरू धेरै सामीप्य विचारमा आउन सक्दैन । सर्वोपरि ब्रह्म अथवा आनन्द, विज्ञानको स्तरमा अथवा आत्मचैतन्यको स्तरमा, व्यक्तिरूप ईश्वर बन्ने गर्दछ, जो स्वेच्छाले मर्यादासम्पन्न छ । ईश्वर अथवा आत्मा एकत्वको आधार स्तम्भ हो र प्रकृति अथवा अनात्म द्वैत अथवा बहुत्वरूपी तŒव बन्न जान्छ । (तैतिरीय उपनिषद्, १ः५)
समस्त विषयात्मक ब्रह्माण्ड हिरण्यगर्भ प्रमाता विषयीद्वारा धारण गर्ने गरिन्छ । जबकि व्यक्तिरूप विषयी विलुप्त हुन्छ, त्यो त्यसै समय पनि अर्थात् प्रलयकालमा पनि, नयाँ सृष्टिको विषयमा सङ्कल्प गर्ने चाहिं विद्यमान रहनेछ । जब हामी आत्मालाई आफ्नो शरीरसँग तादात्म्य गर्दछौं, ब्रह्म विश्वमय अर्थात् विराटरूप हुने गर्छ । विराट नै सबै थोक हो अर्थात् समस्त विश्वको एकत्र सारवस्तु दैवीय शरीरको रूपमा छ । यी वस्तुहरूको समुच्चय अर्थात् समस्त सत्यपदार्थहरू एकत्रित पुञ्ज हो । “यो त्यो हो, समस्त उत्पन्न पदार्थहरूका आभ्यन्तर आत्मा, अग्नि जसको शिर हो, सूर्य र चन्द्रमा जसका आँखा हुन्, चारै दिशा जसका कान हुन्, वेद जसको वाणी हो र ती वेदहरूका प्रादुर्भाव पनि त्यसैबाट भएको हो, वायु जसको श्वसित हो, समस्त ब्रह्माण्ड जसको हृदय हो र जसको चरणबाट पृथ्वी प्रादुर्भाव भयो ।”
(मुण्डक उपनिषद्, ४ः४, ११)
ईश उपनिषद्ले हामीलाई ब्रह्मको उपासना दुई किसिमले अर्थात् अभिव्यक्त र अव्यक्त अवस्थाहरूमा गर्ने आदेश दिन्छ । उपनिषद्ले जुन एकेश्वरवादको प्रतिपादन गर्दछ, त्यो भावनात्मक रूप मात्र होइन । त्यसमा पृथक्त्व छ तर तादात्म्य पनि छ । ब्रह्म अनन्त छ, यी अर्थहरूमा होइन बरु शान्त पदार्थ त्यसभन्दा बाहिर छ, तर यी अर्थहरूमा छन् किनभने यी समस्त शान्त पदार्थहरूको आधारस्तम्भ हो ।  
“दृष्टि त्यहाँ पुग्न सक्दैन, न त वाणी र मन नै पुग्न सक्दछ । हामीलाई थाहा छैन । हामी यो पनि थाहा पाउँदैनौं, कसरी यसको विषयमा शिक्षा दिन सकिन्छ ।” (केन उपनिषद्, २ः३) परमसत्ताको यस किसिमको प्रमेय पदार्थको रूपमा पनि उपस्थित गर्न सकिंदैन किनभने बुद्धिले त्यसलाई ग्रहण गर्न सक्दैन । “उसले यसलाई कसरी जानोस् जसको शक्तिले उसले सबैलाई चिनोस् ? हे प्रिय १ यो आफू आपैंm, जो ज्ञाता हो, कसरी जानोस् ।” (वृहदारण्यक उपनिषद्, २ः४, १३) विषयीलाई विषयको रूपमा ज्ञान गर्नु असम्भव छ । “यो हेर्न सकिंदैन तर हेर्नेवाला छ, सुन्न सकिंदैन तर सुन्नेवाला छ, प्रत्यक्ष ज्ञानको विषय होइन तर प्रत्यक्ष ज्ञान दिलाउने वाला छ, अर्थात् छ तर जान्नेवाला छ ।” (वृहदारण्यक उपनिषद्, ३ः७, २३ र ३ः८, ११) आत्माको अभाव यस कारण मात्र छ किनभने ऊ प्रमेय बन्न सक्दैन, भन्न सकिन्न । यद्यपि मानवको बौद्धिक योग्यता यसलाई प्रत्यक्षरूपले थाहा पाउन सक्दैन, तब पनि ती सबैका सत्ता पनि हुँदैन यदि आत्माको सत्ता हुँदैन भने । (वृहदारण्यक उपनिषद्, ३ः८, ११/२ः४, १४/४ः५, १५)
कालको मर्यादाभन्दा ब्रह्म स्वतन्त्र छ, अर्थात् यो नित्य हो, जसको न आदि छ, न त अन्त छ अथवा एउटा तात्कालिक अवधि हो, जसलाई एउटा नियमित काल, व्यवधानको आवश्यकता पर्दैन । त्यो भूत र भविष्यत्को विचारभन्दा मुक्त छ । (कठ उपनिषद्, २ः१४) र सबैको मालिक (प्रभु) हो ।
(वृहदारण्यक उपनिषद्, ४ः१५) जसको पाउँमा काल लुटुपुटु गर्छ । (वृहदारण्यक उपनिषद् ४ः४, १६–१७) कारणसम्बन्धी सम्बन्धहरूभन्दा सर्वथा स्वतन्त्रतामा जोड दिंदै ब्रह्मलाई एउटा अचल सत्ताको निरूपण गरिएको छ, जुन प्रादुर्भाव हुनुको समस्त नियमहरूभन्दा पूर्ण स्वतन्त्र छ, किन कारण कार्यभावको व्यापक नियम त्यहीं लागू हुने गर्दछ ।  
“अध्ययनबाट आत्मा प्राप्ति हुँदैन । मेघाबाट पनि हँुदैन र पुस्तकहरूका व्यापक ज्ञानबाट पनि हँुदैन ।” (कठोपनिषद्, २ः२३) यसलाई योगीहरूले आभ्यन्तर ज्योतिको प्रकाशको क्षणमा मात्र प्राप्त गर्दछन् । यो अव्यवहित ज्ञान अथवा निकटतम तात्कालिक अन्तर्दृष्टि हो । योगीहरूका अनुभवमा आत्मा आफूलाई सर्वोपरि सत्ताको सान्निध्यमा उपस्थित पाउँदछ । अभिज्ञता चिन्तन र परमसत्ताको सुखमा मग्न हुने गर्दछ ।  
राजा वाष्कलिले जब आफ्ना गुरुसँग भन्यो, ब्रह्मको स्वरूपको व्याख्या गर्नुस्, तब उनी मौन भए । जब राजाले आफ्नो निवेदन फेरि दोह¥यायो, तब त्यस महात्माले उत्तर दियो, “म तिमीलाई यसबारे बताउँछु तर तिमीले बुझ्दैनौं, “शान्तोऽयमात्माः” यो आत्माशान्तिको स्वरूप हो, निश्चल ।” (शङ्कर भाष्य ३ः२, १७)  
बुद्धिद्वारा प्रस्तुत कुनै पनि परिभाषाको लागि हामी उत्तरमा यतिमात्र भन्दछौं, यो उपयुक्त छैन ।
(वृहदारण्यक उपनिषद्, ३ः९, २६) नकारात्मक परिभाषाहरू प्रकट गर्दछ, कसोगरी सकारात्मक गुण, जुन हामीलाई ज्ञात छ, उच्चतम सत्ताको विषयमा अपर्याप्त ठहर्दछ । “यसको मापन गर्नु गा¥हो छ, जसको गौरव वस्तुतः महान् छ ।” (यजुर्वेद)
ब्रह्मको साथमा परस्पर विरोधी गुणहरूको प्रयोगले यस्तो प्रकट गर्दछ, जबसम्म हामी बुद्धिमा सम्बन्धित तर्कशास्त्रको प्रयोग गर्दछौं, तबसम्म हामी नकारात्मक भावहरूको प्रयोग गर्नको लागि विवश हुन्छौं । यद्यपि ब्रह्मको साक्षात् जब अन्तर्दृष्टिद्वारा हुन्छ, तब कतिपय सकारात्मक लक्षण अभिव्यक्त हुने गर्छन् ।  
“यो सूक्ष्मभन्दा पनि महत्तर छ ।”
(श्वेताश्वतर उपनिषद्, ३ः२०) “यो गति गर्दछ, यो गति गर्दैन पनि, यो टाढा पनि छ र नजीक पनि छ, यो यी सबैको अन्तर्निविष्ट हो, र यो सबैभन्दा बाहिर पनि छ ।” (ईशोपनिषद्, अध्याय ५)
असङ्गत प्रतीत हुने यी परिभाषाहरू विचारको कुनै अस्तव्यस्तताको लक्षण होइन ।
प्रत्येक प्रकारको आनुभविक ज्ञानमा परमसत्ताको सङ्केत पाइन्छ, किनभने संसारका प्रत्येक भौतिक पदार्थ त्यस परमसत्तामा आश्रित छ, यद्यपि कुनै पनि पदार्थ पूर्णरूपले उसको अभिव्यक्ति गर्दैन । यस प्रकार ती मानिस जो ठान्दछ, परमसत्तालाई चिन्दिनँ, उसले चिन्छ । यद्यपि अपूर्णरूपले र ती मानिस जो ठान्दछ ऊ परमसत्तालाई चिन्दछु उसले अलिकति पनि चिनेको हुँदैन ।   
यो एक किसिमको आधा ज्ञान र आधा अज्ञान हो । केन उपनिषद् (२ः३) मा भनिएको छ, “यो ती मानिसहरूका लागि अज्ञात छ, जो जान्दछ र उनको लागि ज्ञात छ, जसले जान्दैन ।” उपनिषद्हरूका अभिप्राय यस्तो होइन कि बुद्धि एउटा अनुपयोगी पथ प्रदर्शक हो । बुद्धिद्वारा प्राप्त यथार्थसत्ताको विवरण असत्य होइन । बुद्धि त्यहीं असफल हुन्छ, जहाँ उक्त सत्तालाई उसको पूर्णरूपमा ग्रहण गर्ने प्रयत्न गर्दछ । अरू प्रत्येक स्थानमा यसले असफलता नै प्राप्त गर्दछ । बुद्धि जुन वस्तुको घोषणा गर्दछ, त्यो मिथ्या होइन, यद्यपि यो परमरूपले यथार्थ सत होइन ।
संसारका प्रत्येक वस्तु, व्यक्तिगतरूपमा मनुष्य मात्र होइन, तŒवरूपमा स्वयम् यथार्थसत्ताको स्वरूप पनि हो । विकासको तात्पर्य वस्तुहरूको अन्तर्गत क्षमताहरूको अभिव्यक्ति हो, जो बाधक शक्तिहरू हटनाले प्रकट हुने गर्दछ । वैज्ञानिक दृष्टिकोणले हामी सांसारिक पदार्थहरूमा विकासका अलग–अलग श्रेणीहरूलाई लिखत गर्दछौं । दार्शनिकको लक्ष्य त्यसभित्र एकत्व खोज्नु हो । संसारको गुणनावस्थाको आधार त्यही एउटा आत्मा हो । “निस्सन्देह यदि यो आनन्द आकाशमा हुँदैनथ्यो भने त कसरी जीवन धारण गर्न सक्दछ, अथवा श्वास लिन सक्दछ ?” (तैत्तिरीय उपनिषद्, बल्ली २) क्रमशः