– राजेन्द्रप्रसाद कोइराला
नेपालले पनि मन्दीको सबैभन्दा धेरै सङ्केतको सामना गरिरहेको छ। केही अर्थशास्त्रीहरू भन्छन् कि मन्दी हुने लगभग निश्चित छ, यद्यपि हामी अझै पूर्ण रूपमा मन्दीमा छैनौं। इन्धन, खाद्यवस्तु, खाद्य तेल र अन्य आवश्यक वस्तुहरूमा भने आर्थिक मन्दीको सङ्केत देखिन थालेको छ।
विश्वव्यापी मन्दी आउन लागेको हो कि भनेर सर्वसाधारणले सोधिरहेका छन्। उदासीन सेयर बजार, बढ्दो मुद्रास्फीति र बढ्दो ब्याजदरले विश्व अर्थतन्त्रको अवस्था निराशाजनक बनाएको छ।
रूस–युक्रेन द्वन्द्वको परिणामस्वरूप कृषि उत्पादन, खाद्य तेल र इन्धनको मूल्य अभूतपूर्वरूपमा बढेको छ र उच्च माग र अपर्याप्त आपूर्तिले यी वस्तुहरूको विश्वव्यापी आपूर्ति धरमरिएको छ।
स्पष्टरूपमा विश्वव्यापी मन्दी बढ्दै गएको छ र आर्थिक गतिविधि (जिडिपी) र यसका घटकहरू – उपभोग, लगानी, सरकारी खर्च र शुद्ध निर्यात गतिविधिमा गिरावटको प्रवृत्ति देखिएको छ।
चर्को खर्चले जनतालाई त्रसित बनाएको छ। मुद्रास्फीतिका कारण उनीहरूको जीवनस्तर घट्दै गएको छ। उपभोक्ता मूल्य सूचकाङ्क अघिल्लो १२ महीनाको तुलनामा ८.६ प्रतिशतले बढेको छ, जसले विश्वव्यापी र विशेषगरी संयुक्त राज्य अमेरिकामा ४० वर्षको उच्च स्तरमा पुगेको छ। थप, केन्द्रीय बैंकले आर्थिक गतिविधि सुस्त बनाउने प्रयासमा आक्रामकरूपमा ब्याज दर बढाएको छ।
अमेरिकाका ठूला कम्पनीहरूले नयाँ नियुक्ति रोकेका छन्। शेयर बजार तल झर्ने प्रवृत्तिमा छ–साधारण शेयर होस्, क्रिप्टो, म्युचुअल फन्ड वा अन्य कुनै।
केही अर्थशास्त्रीहरूका अनुसार आउँदै गरेको मन्दी, युक्रेन युद्धको परिणामको रूपमा अनुमानित छ र यसलाई सेतो हंस भनिन्छ। अप्रत्याशित मन्दीलाई कालो हंस भनिन्छ। कोभिड–१९ पन्डेमिक सेतो हंसको उदाहरण थियो।
कालो हंसको उदाहरणको रूपमा अमेरिकाको लेहमन ब्रदर्सको दिवालियापन २००८ को मन्दीको प्रमुख कारण थियो। यसले बजारमा धेरै ऋण प्रस्ताव ग–यो, जुन फिर्ता भएन र बैंक निक्षेपकर्ताहरूको पैसा फिर्ता गर्न असफल भयो। भारत र अमेरिकाका केन्द्रीय बैंकहरूको प्रतिवेदन अनुसार हालको बिग्रँदै गएको आर्थिक अवस्थाले केही अभूतपूर्व आर्थिक अवस्था निम्त्याउन सक्छ र विश्वभर कालो हंस हुने सम्भावना छ।
नेपाल राष्ट्र बैंकले २०२१ फागुन मसान्तसम्मको सात महीनाको तथ्याङ्कमा आधारित प्रतिवेदन–२०२२ वैशाख मसान्तसम्मको प्रतिवेदन अनुसार मुद्रास्फीति वार्षिक आधारमा ५.९७ प्रतिशत रहेको, आयात ४२.८ प्रतिशत र निर्यात ८८.३ प्रतिशतले बढेको, विप्रेषण आप्रवाह घटेको छ।
अर्थतन्त्रका यी तथ्याङ्कहरू उत्साहजनक छैनन्। हामी खाद्यवस्तु आयातमा निर्भर रहेकाले इन्धन र अन्य अत्यावश्यक वस्तु र विदेशी मुद्राको सञ्चिति घट्दै गएको छ। हाम्रा अन्य प्रमुख आर्थिक प्रवृत्तिहरू पनि मन्दीको चपेटामा छन्। यसबाहेक ब्याजदर बढ्दै गएको छ र शेयर बजार घट्ने प्रवृत्तिमा छ।
जनताको आम्दानी बढेको छैन र खर्च समायोजन गर्नुको विकल्प छैन। युद्ध अघि र कोभिड–१९ महामारीपछि आवश्यक वस्तुको माग र आपूर्ति सन्तोषजनक अवस्थामा थियो र अर्थतन्त्र राम्ररी चलिरहेको थियो। तर अहिले आन्तरिक नीतिको असफलताका कारण अर्थतन्त्रले ठूलो धक्का र अस्थिरताको सामना गरिरहेको छ।
आर्थिक शर्तहरूमा मन्दी भनेको अर्थतन्त्रमा फैलिएको महत्वपूर्ण आर्थिक मन्दी हो जुन केही चौथाईभन्दा बढी रहन्छ।
मन्दीको एउटा सरल परिभाषा छ– जब सकल घरेलु उत्पादन (जिडिपी) घट्छ, वास्तविक आयमा गिरावट, बेरोजगारी वृद्धि, औद्योगिक उत्पादनको स्थिरता र विभिन्न प्रकारका सूचकहरू मापन गरेर मन्दी शुरू हुन्छ। खुद्रा बिक्री र उपभोक्ता खर्चमा गिरावट आउँछ।
एउटा गम्भीर (जिडिपी १० प्रतिशतभन्दा तल) वा लामो (तीन वा चार वर्ष) मन्दीलाई अर्थशास्त्रीय अवसाद अर्थात् इकोनोमिक डिप्रेशन भनिन्छ। यद्यपि केहीले त्यसका कारण र उपचार फरक हुन सक्छ भनी दाबी गर्छन्।
यो जान्न सान्दर्भिक हुनेछ कि मन्दी कति लामो रहन्छ ? व्यापार चक्रको अप्रत्याशित प्रकृतिको कारण मन्दी सामान्यतया कति लामो रहन्छ भनेर मापन गर्न गाह्रो छ। यद्यपि दोस्रो विश्वयुद्धपछिको औसत मन्दी ११ महीनासम्म रहेको थियो।
अमेरिकामा ठूलो मन्दी (डिसेम्बर २००७ देखि जून २००९) सबैभन्दा खराब र गहिरो आर्थिक मन्दी थियो र पछिको दशकमा गहिरो प्रभाव थियो। खाडी युद्ध मन्दी (जुलाई १९९० देखि मार्च १९९१) सम्म चलेको थियो, जसलाई तेलको मूल्य वृद्धिले उक्साएको थियो।
सरकारहरूले प्रायः विस्तारात्मक समष्टि आर्थिक नीति अँगालेर मन्दीको सामना गर्छन्, जस्तै पैसाको आपूर्ति बढाउने, सरकारी खर्च बढाउने र कर घटाउने। यसबाहेक ब्याज वृद्धिले मुद्रास्फीति नियन्त्रण गर्न बजारमा मुद्रा आपूर्ति घटाउन सक्छ। यो जनताको खल्तीबाट पैसा निकाल्ने एक प्रकारको उपाय हो जसले आर्थिक मन्दिलाई केही हदसम्म नियन्त्रण गर्न सक्छ।
सामान्य जनताको लागि मन्दीको समयमा, आफ्नो पैसा जोगाएर राख्नुपर्छ र अनावश्यक चीजमा खर्च गर्नुहुँदैन। यो मन्दीको सामना गर्ने अर्को उपाय ः कठिन आर्थिक परिस्थितिमा तरल पैसा बचत गर्न सक्नुपर्छ। यस्तो अवस्थामा केही थप कदम लाभदायक हुनेछ, जस्तै– आफ्नो ऋण घटाउने कोशिश गर्ने, आवश्यक मासिक खर्च गणना गर्दै त्यसै अनुसार मासिक खर्च व्यवस्थापन गर्ने, आपत्कालीन मन्दी कोष सङ्कलन गर्ने, आफ्नो साधनमा बस्ने, आफ्ना अपेक्षाहरू कम गर्ने र जगेडा वस्तु नै प्रयोग गर्ने। यी र यस्ता कुरामा विचार पु–याउन सके कम खर्चमा पनि हामी आफ्नो दिनचर्या सजिलै चलाउन सक्छौं।
यदि मन्दीको समयमा स्थिति खराब भयो भने जनताको आर्थिक कठिनाइका कारण सरकारविरुद्ध आन्दोलन पक्कै बढ्ने छ, जसरी श्रीलङ्काको आर्थिक सङ्कटले त्यस देशलाई कहालीलाग्दो स्थितिमा पु–याएको छ।
आयात प्रतिस्थापन गर्ने उद्योग स्थापना र कृषि उपजको उत्पादन वृद्धिले मन्दीको झटका सहन सजिलो हुन सक्छ। र छिटो बिजुलीद्वारा ग्याँस प्रतिस्थापन र बजार मागको तुलनामा अत्यावश्यक वस्तुको राम्रो आपूर्ति मन्दीको समयमा केही सहयोगी उपाय हुन सक्छ।
मुद्रास्फीति चार प्रतिशतमा झर्दा, ब्याजदरमा उल्लेख्य कमी आएमा र शेयर बजारमा वृद्धि भएमा मात्र मन्दीको अन्त्यको मूल्याङ्कन गर्न सकिन्छ।
रूस–युक्रेन युद्धले निम्त्याएको आर्थिक मन्दीलाई नेपालले कसरी थेग्न सक्छ यो आउँदो दिनले बताउने छ। तर यो युद्धले एउटा कुरा के स्पष्ट पा–यो। हाम्रा नेताहरू कसरी आफ्नो स्वार्थका लागि देशलाई बन्धकी राख्छन् भन्ने कुरा भर्खरै राजीनामा दिएका अर्थमन्त्रीको कर्तुतले जगजाहेर गरिदियो।
नेपाल उद्योग वाणिज्य महासङ्घले केही हप्ताअघि नेपालको अर्थतन्त्र श्रीलङ्काजस्तो नरहेको र हिमाली मुलुकको आर्थिक सङ्कट कतिपयले दाबी गरेजस्तो नराम्रो अवस्थामा नभएको जनाएको थियो।
नेपालको आर्थिक अवस्था कतिपयले भनेजस्तो जोखिमपूर्ण नभएको तर व्यवस्थापनयोग्य रहेको नेपाल राष्ट्र बैंकका पूर्व गभर्नर चिरञ्जीवी नेपालले एक वक्तव्यमार्फत भनेका थिए । “तर हामी सतर्क रहनुपर्छ।” प्रमुख आर्थिक परिसूचकहरू डरलाग्दो रहे पनि अधिकारी र विज्ञहरू नेपाली अर्थतन्त्रले श्रीलङ्काजस्तो अवस्था नभाग्ने बताउँछन्।
अर्थतन्त्र श्रीलङ्काको दिशामा गएको देखिए पनि दुई देशको परिस्थितिमा केही भिन्नता रहेको र यसले देशलाई अर्को श्रीलङ्का बन्नबाट रोक्छ भन्दै केही तत्वले नेपाललाई हल्लाउन खोजेको उनीहरूको भनाइ छ।
