• राजेन्द्रप्रसाद कोइराला
भूमिका
नेपाल, हिमालयको काखमा अवस्थित ठूलो सांस्कृतिक विरासत र प्राकृतिक सम्पदाको धनी मुलुकले आप्mनो भौगोलिक रणनीतिक स्थितिलाई आर्थिक समृद्धिको साधन बनाउन सक्छ । चीन र भारत—दुई विश्वकै सबैभन्दा ठूला अर्थतन्त्र र सैन्य शक्तिबीच अवस्थित नेपाल, यी दुई महाशक्तिसँग सामञ्जस्यपूर्ण सम्बन्ध कायम गर्दै अर्थतन्त्रको विविधीकरण, व्यापारिक सुविधा र पारगमन हबको रूपमा विकसित हुन सक्छ । यसले नेपाललाई मात्रै हैन, समग्र दक्षिण एशियाली क्षेत्रलाई आर्थिकरूपमा जोड्ने सेतुको भूमिका निर्वाह गर्न सक्छ । तर यसका लागि नेपालले आन्तरिक राजनीतिक स्थिरता, दीर्घकालीन नीतिगत रणनीति, र कूटनीतिक सन्तुलन कायम गर्नुपर्छ ।
भारतसँगको सम्बन्धः ऐतिहासिक निकटतादेखि आधुनिक साझेदारी
नेपाल र भारतबीचको सम्बन्ध छिमेकी मात्र होइन, सांस्कृतिक, धार्मिक, र आर्थिक सहजीवितताको इतिहासले जोडिएको छ । १९५० को सन्धिबाट शुरू भएको यो सम्बन्ध अहिलेसम्म पनि नेपालको विदेश नीतिको आधारस्तम्भ हो ।
१. व्यापार र पारगमनः निर्भरता र विविधीकरणको आवश्यकता
व्यापारिक सम्बन्धः भारत नेपालको सबैभन्दा ठूलो व्यापारिक साझेदार हो । २०२२–२३ को आँकडा अनुसार, नेपालको कुल बाह्य व्यापारको ६० प्रतिशत भारतसँग हुन्छ । तर, यसमा नेपालको निर्यात मात्र ७ प्रतिशत छ, जसले व्यापार घाटा गम्भीररूपमा बढेको छ ।
पारगमन सुविधाः भारतको विशाल बजारमा पहुँचका लागि नेपालले विशेषगरी कोलकाता र विशाखापट्टनम बन्दरगाह प्रयोग गर्छ । तर, २०१५ को नाकाबन्दीले पारगमनमा निर्भरताको जोखिम देखाएपछि नेपालले चीनसँग पनि सम्झौता गरेको छ ।
सुधारका लागि कदमः नेपालले भारतसँगको व्यापार घाटा कम गर्न उच्च मूल्यका कृषि उत्पादन (कागती, कफी, औषधी), सूचना प्रविधि र वस्त्र उद्योगमा निवेश गर्नुपर्छ । भारतीय कम्पनीहरूले नेपालमा उत्पादन गरेर तेस्रो देशमा निर्यात गर्न सक्ने ‘त्रिकोणीय व्यापार’ लाई बढावा दिनुपर्छ ।
२. ऊर्जा सहयोगः जलविद्युतको सम्भावना पञ्चेश्वर बहुउद्देश्यीय आयोजनाः १९९६ देखि प्रस्तावित यो परियोजनाले ६,४८० मेगावाट बिजुली उत्पादन गर्नेछ । तर सीमा विवाद र वातावरणीय प्रभावले यसको प्रगति अवरुद्ध छ ।
क्रस–बर्डर पावर ग्रीडः भारतले नेपाललाई विद्युत् क्षेत्रमा प्रविधि र पूँजी उपलब्ध गराउन सक्छ । उदाहरणका लागि भारतीय कम्पनी एसजेविएनले अरुण तृतीय जलविद्युत् आयोजनामा लगानी गरेको छ ।
३. सांस्कृतिक र शैक्षिक सम्बन्ध
भारतीय संस्कृति र नेपालः हिन्दू धर्म, भाषा (मैथिली, भोजपुरी) र लोककलाहरूले दुवै देशलाई जोडेका छन् । बनारस, बोधगयाजस्ता तीर्थस्थलहरूमा नेपाली भक्तजन ठूलो सङ्ख्यामा पुग्छ ।
शिक्षा र स्वास्थ्यः प्रतिवर्ष हजारौं नेपाली विद्यार्थी भारतमा चिकित्सा, इन्जिनीयरिङ र प्रविधि पढ्न जान्छन् । भारतले नेपालमा एम्सजस्ता अस्पताल निर्माण गरेर स्वास्थ्य क्षेत्रमा सहयोग गर्न सक्छ ।
चीनसँगको सम्बन्धः बेल्ट एन्ड रोडको अवसर र चुनौती
चीनसँगको सम्बन्धमा नेपालले ‘एक चीन नीति’ अङ्गीकार गरेर १९५५ मा कूटनीतिक सम्बन्ध स्थापित ग¥यो । अहिले चीन नेपालको दोस्रो ठूलो व्यापारिक साझेदार हो ।
१. बेल्ट एन्ड रोड इनिसिएटिभ
(BRI): आशा र आलोचना
ट्रान्स–हिमालयन कनेक्टिभिटीः २०१७ मा नेपालले द्यच्क्ष् मा सहमति जनाएपछि रेल्वे, सडक, र उड्डयन सम्झौताहरू प्रगतिमा छन् । केरुङ–काठमाडौं रेल्वेले यातायात लागत ३० प्रतिशत घटाउने अनुमान छ ।
ऋण र लगानीको सवालः चिनियाँ लगानीले ठूला इन्फ्रास्ट्रक्चर निर्माण गर्न सक्छ, तर श्रीलङ्काको हम्बन्टोटा बन्दरगाह जस्तो ‘ऋणको जाल’ मा फस्ने जोखिम पनि छ ।
२. व्यापार र पर्यटनः नयाँ द्वार
चिनियाँ बन्दरगाहको प्रयोगः तियानजिन बन्दरगाहबाट नेपालले व्यापार गर्न सक्छ । तर, हिमालय पार गर्ने लागत र समयले यसलाई चुनौतीपूर्ण बनाउँछ ।
पर्यटनको सम्भावनाः चीन विश्वको सबैभन्दा ठूलो आउटबाउन्ड पर्यटक बजार हो । लुम्बिनी र मुस्ताङजस्ता स्थानहरूलाई चिनियाँ पर्यटकका लागि विशेष प्याकेज बनाउन सकिन्छ ।
३. सुरक्षा र भू–राजनीति
तिब्बती मुद्दाः चीनले नेपालबाट तिब्बती स्वतन्त्रता समर्थक गतिविधिहरू नियन्त्रण हुने अपेक्षा गर्छ । नेपालले ‘एक चीन नीति’ लाई कडाइका साथ पालना गरेको छ ।
सैन्य सहयोगः चीनले नेपाली सेनालाई प्रशिक्षण र उपकरण उपलब्ध गराउँदै आएको छ । यसले भारतसँगको सुरक्षा सम्बन्धमा तनाव पैदा गर्न सक्छ ।
सेतु निर्माणका प्रमुख क्षेत्रहरू
नेपालले चीन र भारतबीच सहयोग गर्ने मात्र होइन, आप्mनो अर्थतन्त्रलाई पनि निम्न क्षेत्रहरूमा केन्द्रित गर्न सक्छः
१. व्यापार विविधीकरण र उद्योगीकरण
विशेष आर्थिक क्षेत्र (SEZ): चीन र भारतबीच नेपालले सेजहरू स्थापना गरी निर्यातोन्मुखी उद्योगलाई प्रोत्साहन दिन सक्छ । उदाहरणका लागि, रसुवागढीमा चिनियाँ लगानीमा निर्माण गरिएको सेज दुवै देशका लागि उत्पादन हब बन्न सक्छ ।
डिजिटल इन्फ्रास्ट्रक्चरः ५ जी प्रविधि, डाटा सेन्टर र इ–कमर्स प्लेटफर्महरू विकास गर्न चिनियाँ कम्पनीहरू (जस्तै ज्गबधभष्) र भारतीय स्टार्टअपहरू (जस्तै एबथतm) सँग साझेदारी गर्न सकिन्छ ।
२. पर्यटन एकीकरणः
हिमालयन सर्किट, धार्मिक पर्यटनः काठमाडौं, लुम्बिनी, र तिब्बतको मानसरोवरलाई जोड्ने ‘बुद्धिस्ट सर्किट’ बनाउन सकिन्छ ।
एडभेन्चर टूरिज्मः एभरेस्ट बेस क्याम्प, अन्नपूर्णा सर्किट, र मुस्ताड्ढो डेजर्ट ट्रेकलाई चीन र भारतका पर्यटकहरूका लागि प्रचार गर्न सकिन्छ ।
३. ऊर्जा निर्यातः हाइड्रोपावर हब
४२,००० मेगावाट क्षमताः नेपालले आप्mनो जलविद्युत् क्षमताको ३ प्रतिशत मात्र विकास गरेको छ । चीन र भारत दुवैलाई बिजुली निर्यात गर्ने योजना (जस्तै चीनलाई १०,००० मेगावाट) ले नेपाललाई दक्षिण एशियाको ‘ब्याटरी’ बनाउन सक्छ ।
ग्रीड इन्टरकनेक्शनः भारतीय न्च्क्ष्म्ऋइ र चिनियाँ क्न्ऋऋ लाई जोड्ने क्रस–बर्डर पावर लाइनले नेपाललाई ऊर्जा बिक्रीको केन्द्र बनाउने छ ।
४. कृषि र उद्योगः
प्रविधि हस्तान्तरण कृषि उत्पादनः चीन र भारतले उन्नत बीउ, सिंचाइ प्रविधि, र मार्केट एक्सेस दिन सक्छन् । नेपालको जैविक कृषिलाई ‘हिमालयन ब्रान्ड’ को रूपमा विकास गर्न सकिन्छ ।
मध्यवर्ती उद्योगः चिनियाँ कच्चा माल (जस्तै लिथियम) र भारतीय उपभोक्ता बजारबीच नेपालले प्रोसेसिङ इन्डस्ट्री विकसित गर्न सक्छ ।
चुनौतीहरूः अवरोधहरू र समाधान
नेपालले सेतु बन्नका लागि निम्न चुनौतीहरूमा सामना गर्नुपर्छः
१. राजनीतिक अस्थिरता र नीतिगत असङ्गति
सरकार परिवर्तनः प्रत्येक नयाँ सरकारले पुरानो सम्झौता पुनरवलोकन गर्छ, जसले विदेशी लगानीकर्ताहरूमा अविश्वास बढाउँछ ।
भ्रष्टाचारः प्रोजेक्ट निर्माणमा पारदर्शिताको अभावले गति ढिला हुन्छ ।
२. भौगोलिक अवरोध
हिमालयको चुनौतीः रेल्वे र सुरुङ निर्माण गर्न टेक्नोलोजी र पूँजीको ठूलो आवश्यकता पर्छ । उदाहरणका लागि केरुङ–काठमाडौं रेल्वे निर्माणका लागि १५ बिलियन डलर लागत अनुमान गरिएको छ ।
प्राकृतिक प्रकोपः भूकम्प र पहिरोले इन्फ्रास्ट्रक्चरलाई नोक्सान पु¥याउँछ ।
३. बाह्य प्रभावः
चीन–भारत प्रतिस्पर्धा, सामरिक दबाबः चीनले नेपालमा सैन्य अड्डा बनाउने अफवाह र भारतको ‘नेपाल विरोधी’ भनिएका नीतिहरूले तनाव बढाउँछन् ।
ऋणको जालः चिनियाँ लगानीले नेपालको ऋण बोझ बढाउन सक्छ ।
समाधानः ट्राइल्याटरल सहयोगबाट स्थायी विकास । नेपालले आप्mनो स्थितिलाई सीमान्तकरण गर्नुको सट्टा यसलाई तीनतर्फी लाभमा परिणत गर्न सक्छ ।
१. नीतिगत सुधार
लगानी अनुकूल वातावरणः विदेशी लगानी ऐन सरल बनाउनु, डब्ल्युटिओ सदस्यताको लाभ लिनु ।
स्थानीय सहभागिताः इन्फ्रास्ट्रक्चर परियोजनाहरूमा स्थानीय समुदायलाई निजीकरण प्रक्रियामा समावेश गर्नु ।
नेपालले चीन र भारतसँग सेतुको सम्बन्ध स्थापित गरी आप्mनो आर्थिक विकासलाई तीव्रता दिन सक्ने सम्भावना अत्यन्तै उच्च छ । यसका लागि माथि उल्लेख गरिएका विभिन्न रणनीतिहरू प्रयोग गर्न सकिन्छ, जसले नेपाललाई दुई विशाल छिमेकी राष्ट्रहरूबीचको पुलको रूपमा स्थापित गर्दै आर्थिक समृद्धि हासिल गर्न मदत पु¥याउँछ । नेपालमा जलविद्युत् उत्पादनको अपार सम्भावना छ । चीन र भारतसँगको सहकार्यमा जलविद्युत् परियोजनाहरू विकास गरी ऊर्जा निर्यात गर्न सकिन्छ । यसले राष्ट्रिय आम्दानी बढाउन मदत गर्दछ । नेपालले असंलग्न परराष्ट्र नीतिलाई कायम राख्दै चीन र भारतसँग सन्तुलित सम्बन्ध राख्नुपर्छ । यसले क्षेत्रीय स्थायित्व र शान्ति प्रवद्र्धन गर्दै आर्थिक विकासका लागि अनुकूल वातावरण सिर्जना गर्न मदत गर्दछ ।
निष्कर्षमा नेपालले चीन र भारतसँग सेतुको सम्बन्ध स्थापित गर्न भौगोलिक लाभ, पूर्वाधार विकास, व्यापारिक साझेदारी, सांस्कृतिक सम्बन्ध, ऊर्जा क्षेत्रको विकास, र क्षेत्रीय स्थायित्वलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ । यसले देशको आर्थिक विकासलाई तीव्रता दिंदै समृद्धि हासिल गर्न मदत गर्नेछ ।
