• श्रीमन्नारायण
परिचय
सीताराम येचुरी भारतीय राजनीतिका एक प्रमुख वामपन्थी नेता थिए । भारतीय कम्युनिस्ट पार्टी (माक्र्सवादी)को महासचिवका रूपमा उनले आफ्नो प्रभावशाली राजनीतिक यात्रा तय गरेका थिए । भारतीय राजनीतिमा मात्रै नभई दक्षिण एशियाली परिदृश्यमा पनि उनको महŒवपूर्ण भूमिका रहेको छ । नेपालसँगको सम्बन्धमा येचुरीको राजनीतिक, वैचारिक र व्यक्तिगत भूमिकालाई विशेष महŒवका साथ हेर्न सकिन्छ । नेपाल–भारतको राजनीतिक, सांस्कृतिक र सामाजिक सम्बन्धमा गहिरो बुझाइ राख्दै, उनी नेपालका विभिन्न राजनीतिक घटनाक्रममा सघाउन सक्रिय रहन्थे । यस आलेखमा सीताराम येचुरी र नेपालको सम्बन्धलाई विस्तृतरूपमा विश्लेषण गर्ने प्रयास गरिएको छ ।
सीताराम येचुरीको पृष्ठभूमि
सीताराम येचुरीको जन्म १२ अगस्त १९५२ मा तमिलनाडुको मद्रास (हाल चेन्नई)मा भएको थियो । उनी विद्यार्थी जीवनबाट नै राजनीतिक आन्दोलनमा संलग्न थिए । भारतको प्रतिष्ठित जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालय (जेएनयू)मा अध्ययनका क्रममा उनले विद्यार्थी राजनीति र वामपन्थी आन्दोलनमा सक्रियता बढाए । सन् १९७५ मा इन्दिरा गाँधीको आपत्काल अवधिमा उनले सरकारविरुद्ध आवाज उठाउँदा जेल जानुप¥यो, जसले उनको राजनीतिक चेतनालाई अझै दृढ बनायो । भारतीय कम्युनिस्ट पार्टी (माक्र्सवादी)मा औपचारिकरूपमा आबद्ध भएपछि उनले पार्टीका विभिन्न तहमा महŒवपूर्ण भूमिकाहरू निर्वाह गरे ।
नेपालसँग सीताराम येचुरीको प्रारम्भिक सम्बन्ध
नेपालको राजनीति भारतको राजनीतिसँग गहिरोरूपमा जोडिएको छ । नेपालमा लामो समयदेखि चलेको कम्युनिस्ट आन्दोलनमा भारतीय कम्युनिस्ट पार्टीहरूको ऐतिहासिक भूमिका रहँदै आएको छ । यस क्रममा सीताराम येचुरीले नेपालको राजनीतिक परिदृश्यलाई सूक्ष्मरूपमा अध्ययन गर्दै आफ्नो दृष्टिकोण बनाएका थिए । नेपाली कम्युनिस्ट नेताहरू र भारतीय वामपन्थी नेताहरूबीचको सम्बन्धले नेपाल–भारत सम्बन्धलाई नयाँ दिशा दिएको छ । नेपालमा माओवादी विद्रोह र त्यसपछिको शान्ति प्रक्रियामा सीताराम येचुरीको भूमिका निकै महŒवपूर्ण मानिन्छ ।
माओवादी आन्दोलन र येचुरीको कूटनीतिक भूमिका नेपालमा सन् १९९६ मा शुरू भएको माओवादी विद्रोहले राजनीतिक अस्थिरता र सङ्घर्षको वातावरण सिर्जना ग-यो । यो विद्रोहको सन् २००६ मा अन्त्य भएपछि नेपाल ठूलो राजनीतिक परिवर्तनको चरणमा प्रवेश ग¥यो । माओवादी विद्रोह र त्यसपछिको शान्ति प्रक्रियामा सीताराम येचुरीले मध्यस्थकर्ताको भूमिका खेले । उनी भारतीय कम्युनिस्ट पार्टी (माक्र्सवादी)को प्रतिनिधिका रूपमा नेपालमा माओवादी र अन्य वामपन्थी दलहरूसँग निरन्तर संवादमा रहे ।
विशेषगरी, सन् २००६ मा नेपालको १२ बुँदे सम्झौतामा सीताराम येचुरीको भूमिका अत्यन्त महŒवपूर्ण थियो । यो सम्झौता नेपाली माओवादी, प्रमुख दलहरू, र राजा ज्ञानेन्द्रबीचको टकरावलाई समाप्त गर्ने दिशामा अग्रसर थियो । १२ बुँदे सम्झौताले नै नेपालमा लोकतन्त्र पुनस्र्थापना गर्न र माओवादीलाई शान्तिपूर्ण राजनीतिक प्रक्रियामा सहभागी गराउन वातावरण तयार ग¥यो । यस सम्झौतालाई सफल बनाउने प्रक्रियामा सीताराम येचुरीले माओवादी नेताहरू प्रचण्ड, बाबूराम भट्टराईलगायतका नेताहरूसँग नजीकमा रहेर काम गरे । उनी नेपालका प्रमुख राजनीतिक दलहरू र भारतीय सरकारबीच सेतुको रूपमा देखिए ।
नेपालको शान्ति प्रक्रिया र येचुरीको योगदान
नेपालको शान्ति प्रक्रियामा भारतीय कम्युनिस्ट पार्टीहरूको महŒवपूर्ण भूमिका रहेको छ । सीताराम येचुरीले नेपालमा शान्तिपूर्ण राजनीतिको लागि भारतको समर्थन सुनिश्चित गरे । नेपालमा राजनीतिक अस्थिरता रहेका बेला भारतको कूटनीतिक दृष्टिकोणले नेपालमा शान्ति स्थापना र संविधान निर्माण प्रक्रियालाई सघाए । नेपालमा संविधानसभाको निर्वाचन र संविधान निर्माणको लामो प्रक्रियामा पनि येचुरीले आफ्नो सहयोगी भूमिका जारी राखे ।
सीताराम येचुरीको विचारमा नेपालको राजनीतिक स्थिरता भारतको हितमा छ । उनी सधैं नेपालका राजनीतिक दलहरूलाई वार्ता र समझदारीका आधारमा समस्याहरू समाधान गर्न उत्प्रेरित गर्थे । नेपालको राजनीतिक अस्थिरताका कारण उत्पन्न हुन सक्ने क्षेत्रीय अस्थिरताबाट जोगिन भारतले सक्रिय भूमिका निर्वाह गर्नुपर्ने उनको धारणा थियो । यसै क्रममा येचुरीले भारत–नेपाल सम्बन्धलाई सन्तुलनमा राख्ने प्रयत्न गरे ।
संविधान निर्माणमा येचुरीको समर्थन
नेपालको संविधान निर्माण प्रक्रिया निकै चुनौतीपूर्ण थियो । विभिन्न राजनीतिक दलहरूबीचको वैचारिक मतभेद, पहिचानका मुद्दाहरू र सङ्घीयताको स्वरूपलाई लिएर लामो समयसम्म सहमति जुट्न सकेन । यस क्रममा पनि सीताराम येचुरीले नेपालको संविधान निर्माण प्रक्रियामा सकारात्मक भूमिका खेले । उनले नेपाली नेताहरूसँगको निरन्तर संवादका माध्यमबाट संविधानसभामा सहमति जुटाउन योगदान दिए ।
नेपालको संविधानको अन्तिम मस्यौदा तयार भएको बेला भारतको सत्तारूढ दलको केही असन्तुष्टि भए तापनि येचुरीले नयाँ संविधानलाई नेपालको स्वाभाविक विकासको चरणका रूपमा स्वीकार गरे । उनले भारत सरकारले नेपालको आन्तरिक मामिलामा अनावश्यक हस्तक्षेप गर्न नहुने स्पष्ट धारणा राखे ।
भारत–नेपाल सम्बन्धमा सीताराम येचुरीको दृष्टिकोण
भारत र नेपालबीच ऐतिहासिक, सांस्कृतिक, आर्थिक र भौगोलिक सम्बन्धले गर्दा आपसी सहयोगको आवश्यकता सधैं रहन्छ । सीताराम येचुरीले यी दुई देशबीचको सम्बन्धलाई मित्रवत् र सन्तुलित राख्न जोड दिएका थिए । नेपालमा बढ्दो चिनियाँ प्रभाव र नेपाल–भारतबीचको व्यापारिक असन्तुलनका कारण उत्पन्न हुने चुनौतीहरूका बारे उनले भारतीय नेताहरूलाई सचेत गराउँदै आएका थिए ।
येचुरीले नेपाल–भारत सम्बन्धलाई सधैं समानताको आधारमा हेर्नुपर्नेमा जोड दिए । नेपाल एउटा स्वतन्त्र राष्ट्र हो र उसको आन्तरिक मामिलामा हस्तक्षेप गर्नु भारतको हितमा नहुने उनले बारम्बार भनेका थिए । नेपालको राजनीतिक प्रणाली र नेतृत्वलाई भारतले समर्थन गर्नु उपयुक्त छ, तर कुनै प्रकारको दबाब दिनु अनुचित हुनेछ भन्ने उनको स्पष्ट दृष्टिकोण थियो ।
चिनियाँ प्रभावको सन्दर्भमा येचुरीको विचार
पछिल्लो समय नेपालमा चीनको आर्थिक र राजनीतिक प्रभाव विस्तार हुँदै गइरहेको छ । यसले नेपाल–भारत सम्बन्धलाई नयाँ ढङ्गले परिभाषित गरिरहेको छ । सीताराम येचुरीको विचारमा भारतले नेपालसँगको आफ्नो सम्बन्धलाई अझै मजबूत बनाउनुपर्नेछ, जसले गर्दा बाह्य शक्ति (विशेषगरी चीन) को प्रभाव सीमित गर्न सकियोस् । नेपाल र भारतबीचको सांस्कृतिक र ऐतिहासिक सम्बन्धलाई बलियो बनाउँदै आपसी आर्थिक र राजनीतिक साझेदारीलाई प्रगाढ बनाउनु नै दुवै देशको हितमा हुनेछ ।
सीताराम येचुरीको नेपालसँगको सम्बन्ध ऐतिहासिक, राजनीतिक र वैचारिक दृष्टिले महŒवपूर्ण छ । भारतीय कम्युनिस्ट पार्टीका नेताका रूपमा उनले नेपालमा कम्युनिस्ट आन्दोलनको समर्थन गर्दै, लोकतान्त्रिक स्थायित्वका लागि योगदान दिएका थिए । नेपाली माओवादी विद्रोहको शान्तिपूर्ण समाधानदेखि लिएर नेपालको संविधान निर्माणसम्म उनले आफ्नो कूटनीतिक र राजनीतिक प्रभावलाई सही ढङ्गले प्रयोग गरेका छन् ।
सीताराम येचुरीले नेपाल–भारत सम्बन्धलाई एक असल छिमेकी राष्ट्रको सम्बन्धका रूपमा विकास गर्न सधैं प्रयास गरेका थिए । उनी नेपालमा बाह्य हस्तक्षेपविरुद्ध आवाज उठाउँदै स्वतन्त्र र सशक्त नेपालको पक्षमा सधैं उभिन्थे । नेपालको राजनीतिक स्थिरता र प्रगतिको लागि उनले खेलेको भूमिकाले उनी नेपाली राजनीतिमा एक सकारात्मक व्यक्तित्वको रूपमा स्मरणीय रहनेछन् ।
