महामारी भनेको एउटा रोग वा सङ्क्रमण हो, जसले विश्वव्यापीस्तरमा वा ठूलो भौगोलिक क्षेत्रमा तीव्ररूपमा फैलिन्छ र धेरै सङ्ख्यामा मानिसलाई प्रभावित पार्छ। यसमा सामान्यतया नयाँ सङ्क्रामक रोग समावेश हुन्छ, जसमा मानिससँग सङ्क्रमणसँग लड्ने प्रतिरक्षा कमजोर हुन्छ, जसले गर्दा व्यापक बिरामी/अस्वस्थता गराउँछ। महामारीले धेरै देश वा महादेशलाई समेट्न सक्छ र रोगको फैलावटलाई नियन्त्रण गर्न र व्यवस्थापन गर्न अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा समन्वित प्रतिक्रिया आवश्यक पर्छ।
महामारीको घोषणा विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनद्वारा गरिन्छ। जब कुनै महामारी विभिन्न देशहरूमा व्यापकरूपमा फैलिन्छ र नियन्त्रण गर्न चुनौतीपूर्ण हुन्छ। महामारीले मानव जनसङ्ख्यालाई गहिरो रूपमा प्रभावित पार्छ। विगतमा यस्ता थुप्रै महामारी भएका छन्। सन् १६५–१८० को एन्टोनिन प्लेग, सन् ५४१–५४२ मा जस्टिनियन प्लेग, सन् ७३५–७३७ को जापनिज स्माल पक्स, सन् १३४७–१३५१ को ब्ल्याक डेथ महामारी, सन् १६२९–१६३१ को इटालियन प्लेग, सन् १९६५–१६६६ को ग्रेट प्लेग अफ लन्डन भएको थियो। यस्तै सन् १८१७–१९२३ को पहिलो हैजा, सन् १८२७–१८३५को दोस्रो हैजा महामारी, सन् १८३९–१८५६ को तेस्रो हैजा, सन् १८६३–१८७५ को चौथो हैजा महामारी, सन् १८८१–१८८६ को पाँचौं हैजा महामारी, सन् १८८९–१८९० को रूसी फ्लू र सन् १८९९–१९३३ को छैठौं हैजा महामारी भएको थियो।
सन् १९१८–१९१९ को स्प्यानिस फ्लू, सन् १९५७–१९५८ को एशियन फ्लू, सन् १९६१ देखि वर्तमानसम्म सातौं हैजा, सन् १९६८–१९७० को हड्ढङ फ्लू, सन् १९८१ देखि वर्तमानसम्म एचआइभी एड्स, सन् २००२–२००३ को सार्स कोरोना भाइरस–१, सन् २००९–२०१० को स्वाइन फ्लू, सन् २०१४–२०१६ को इबोला, सन् २०१५ देखि वर्तमानसम्म मर्स महामारी र सन् २०१९ देखि वर्तमानसम्म कोभिड–१९ महामारीलाई लिन सकिन्छ।
महामारीले जनसङ्ख्याको ठूलो हिस्सालाई असर गर्छ। महामारीका नतीजाहरू दूरगामी र बहुआयामिक हुन्छन्, जसले समाजका विभिन्न पक्षलाई असर गर्छ। महामारीहरूले बिरामी र मृत्युदरमा उल्लेखनीय वृद्धि हुन्छ। अस्पताल र क्लिनिकहरूले चिकित्सा आपूर्ति, उपकरण र कर्मचारीहरूको अभाव सामना गर्न सक्छन्, जसले उपचारको गुणस्तर घटाउँछ। महामारीबाट बचेका दीर्घकालीन स्वास्थ्य समस्याहरूबाट ग्रस्त हुन सक्छन्। दीर्घकालीन थकान, अङ्ग क्षति, मधुमेह, रगतको मात्रामा गिरावट, रगत जम्ने, प्लेट्लेट्सको मात्रा घट्ने, हृदयघात, स्ट्रोक, स्नायुसम्बन्धी समस्याहरू, रोग प्रतिरक्षा शक्तिमा –हास, कोभिडपछिका अवस्थामा देखिएका छन्। गम्भीर रोग प्रसारका कारण प्रभावित हुने व्यक्तिहरूमा डिप्रेशन र पोस्ट–ट्रामाटिक स्ट्रेस डिसअर्डर विकसित हुन्छ।
महामारीहको कारण आर्थिक गतिविधिमा उल्लेखनीय मन्दी आउन सक्छ। धेरै व्यवसायहरू विशेषगरी, साना व्यवसाय बन्द हुन सक्छन्, जसले व्यापक रोजगार गुमाउनु र बेरोजगारी दरमा वृद्धि गराउँछ। लकडाउन, क्वारेन्टाइन र आइसोलेशनजस्ता उपायहरूले सामाजिक एकान्त वृद्धि गर्छ, जसले मानसिक स्वास्थ्यलाई असर गर्छ र मानसिक समस्याहरू जस्तै मन आत्तिने, चिन्ता र डिप्रेशनका घटनाहरू वृद्धि गर्छन्। विद्यालय बन्दले शिक्षा प्रणालीमा अवरोध पु–याउँछ। महामारीले प्रायः सार्वजनिक स्वास्थ्य नीतिहरू, आर्थिक प्रोत्साहन प्याकेजहरू र स्वास्थ्य सेवा नियमहरूमा परिवर्तनसहित महत्वपूर्ण सरकारी हस्तक्षेपहरू निम्त्याउँछ।
महामारीको कमजोर व्यवस्थापनले राजनीतिक अस्थिरता र नेतृत्वमा परिवर्तन ल्याउन सक्छ। घटाइएको औद्योगिक गतिविधि र यातायातले प्रदूषण र हरितगृह ग्याँस उत्सर्जनमा अस्थायी कमी ल्याउन सक्छ। ठूलो जमघट समावेश गर्ने सांस्कृतिक र धार्मिक अभ्यासहरू परिवर्तन वा स्थगित हुन सक्छन्, जसले सामुदायिक र सांस्कृतिक जीवनलाई असर गर्न सक्छ। उपभोक्ता बानीमा परिवर्तन जस्तै डिजिटल प्लेटफर्महरू ई–सेवा, फोन पे, खल्ती र ई–बैंकिङमा बढेको निर्भरता, महामारी पछि पनि जारी रहन सक्छ। यसले दूरदराजका मानिसमा समस्या उत्पन्न गराउन सक्छ। भाइरसको फैलावट नियन्त्रण गर्न निगरानी प्रविधिहरूको प्रयोगले तथ्याङ्क गोपनीयता र नागरिक स्वतन्त्रताबारे चिन्ता बढाउन सक्छ।
महामारीको पूर्वतयारीले सम्भावित महामारीलाई प्रभावकारीरूपमा रोक्न, पत्ता लगाउन र प्रतिक्रिया दिने उपायहरू, योजना र कार्यान्वयन समावेश गर्छ। रोगको प्रकोप निगरानी गर्न बलियो विश्वव्यापी निगरानी प्रणाली स्थापना र कायम गरिनुपर्छ। विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनजस्ता संस्थाहरूले महामारी निगरानीमा निष्पक्ष र महत्वपूर्ण भूमिका खेल्नुपर्छ। बिरामीहरूको सङ्ख्यामा भएको वृद्धि व्यवस्थापन गर्न स्वास्थ्य प्रणालीको क्षमता वृद्धि गर्नुपर्छ। स्वास्थ्यकर्मीलाई सङ्क्रमण नियन्त्रण अभ्यास र आपत्कालीन प्रतिक्रिया प्रक्रियाहरूमा नियमित प्रशिक्षण दिनुपर्छ।
व्यक्तिगत सुरक्षा उपकरणहरू मास्क, सेनिटाइजर, औषधि र सुरक्षित खोपजस्ता आवश्यक चिकित्सकीय सुविधा उपलब्ध हुनुपर्छ। उन्नत उपकरण, उपचार र रोकथामका उपायहरू विकास र तैनाथ गरी ज्ञान र स्रोतहरू साझा गर्न अनुसन्धान र विकासमा अन्तर्राष्ट्रिय सहयोगलाई बढावा दिनुपर्छ।
नवीनतम वैज्ञानिक प्रमाण र उत्कृष्ट अभ्यासहरूमा आधारित सार्वजनिक स्वास्थ्य नीतिहरू लागू गर्नुपर्छ र नियमितरूपमा अद्यावधिक गर्नुपर्छ। रोकथाम उपायहरू, सङ्क्रामक रोगहरूका लक्षणहरू र प्रारम्भिक उपचारको महत्वबारे समुदायहरूलाई शिक्षित र संलग्न गराउनुपर्छ। महामारीहरूको लागि एकीकृत प्रतिक्रिया सुनिश्चित गर्न अन्तर्राष्ट्रिय साझेदारी र समन्वय संयन्त्र बलियो बनाउनुपर्छ। महामारीको पूर्वतयारीका लागि विश्वव्यापी स्वास्थ्य पहलहरूमा पर्याप्त रकम र स्रोत छुट्याउनुपर्छ। सुरक्षित खोप, औषधि र निदान उपकरणको लागि नियामक मापदण्डको सामञ्जस्यतामा काम गर्नुपर्छ। विश्वासिला स्रोत र तथ्य जाँच संयन्त्रहरूमार्फत गलत सूचना र अफवाहहरू हुन दिनुहुँदैन।
महामारीबाट प्रभावित व्यक्ति र व्यवसायलाई आर्थिक सहयोगको खाँचो पर्छ। महामारीको समयमा जोखिममा रहेको जनताका लागि सामाजिक सुरक्षा योजनाहरू बलियो बनाउनुपर्छ। महामारीको समयमा सञ्चालन र आपूर्ति शृङ्खला कायम राख्न व्यवसायलाई निरन्तरता योजना विकास गर्न प्रोत्साहन गर्नुपर्छ। क्वारेन्टिन र आइसोलेशन जस्ता सार्वजनिक स्वास्थ्य उपायहरूलाई समर्थन गर्ने कानूनी ढाँचा स्थापना र अद्यावधिक गरी स्रोतहरूको वितरण, उपचारको प्राथमिकता र अन्य महत्वपूर्ण निर्णयहरूको लागि स्पष्ट दिशानिर्देश तयार गर्नुपर्ने हुन्छ।
महामारीहरूले स्वास्थ्य क्षेत्र र चिकित्सकमा ठूलो दबाब पार्ने हुँदा स्वास्थ्य सेवा प्रणालीको बलियो पक्ष र कमजोरीहरू दुवै उजागर हुन्छ। महामारीको प्रभावकारी व्यवस्थापन गर्न पर्याप्त, प्रशिक्षित र लचिलो स्वास्थ्यकर्मीहरूको टिम सुनिश्चित गर्नु महत्वपूर्ण छ। स्वास्थ्यकर्मीहरू, चिकित्सा विद्यार्थीहरू र स्वयंसेवकहरूलाई आवश्यक पर्दा परिचालन गर्न सकिन्छ। चिकित्सक स्वास्थ्यकर्मीहरूलाई सङ्क्रमण नियन्त्रण अभ्यास, उच्च गुणस्तरीय व्यक्तिगत सुरक्षा उपकरणको विश्वसनीय आपूर्ति सुनिश्चित गर्नुपर्दछ र यसको सही प्रयोग गर्न प्रशिक्षण दिनुपर्छ।
नयाँ रोगहरूको उपचार प्रोटोकलहरूमा पनि निरन्तर प्रशिक्षण प्रदान गर्नुपर्छ। चिकित्सक स्वास्थ्यकर्मीलाई आपत्कालीन प्रतिक्रिया प्रक्रिया परिचित गराउन नियमितरूपमा महामारी अनुकरण अभ्यास सञ्चालन गर्नुपर्छ। स्वास्थ्यकर्मीहरूको तनाव, चिन्ता र मानसिक थकान व्यवस्थापन गर्न मनोवैज्ञानिक समर्थन, परामर्श सेवा र प्रशिक्षण कार्यक्रमहरू कार्यान्वयन गर्नुपर्छ। स्वास्थ्य सेवा सुविधाभित्र बिरामी र कर्मचारीहरूको सुरक्षा गर्न सङ्क्रमण नियन्त्रण प्रोटोकल कडाइका साथ लागू गर्नुपर्छ। प्रशासनिक कार्यहरू सुव्यवस्थित बनाउन र कार्यभार कम गर्न इलेक्ट्रोनिक स्वास्थ्य रेकर्ड र स्वचालित प्रणालीजस्ता प्रविधि प्रयोग गर्नुपर्छ। चिकित्सक, स्वास्थ्यकर्मीलाई उचित पारिश्रमिक र सुरक्षित काम गर्ने जस्ता प्रोत्साहन हुने खालका सरकारी नीतिहरू बन्नुपर्छ। गैरमेडिकल कार्यहरूमा स्वास्थ्य सेवा सुविधालाई सहयोग गर्न समुदाय स्वयंसेवक कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्न सकिन्छ। यी तथ्यहरूका आधारमा नेपालका स्वास्थ्य सेवा प्रणालीले महामारीको लागि प्रभावकारी तयारी गर्नुपर्ने देखिन्छ। स्वास्थ्य सङ्कटको समयमा स्वास्थ्य सेवा वितरण प्रभावकारी बनाउन तथा स्वास्थ्यकर्मी र बिरामीको मनोबल बलियो गराउन आवश्यक हुन्छ।
महामारीले स्थानीय, राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा जनस्वास्थ्यलाई गम्भीर असर पार्छ। महामारीले जनसङ्ख्या नियन्त्रणमा प्रत्यक्ष–अप्रत्यक्ष प्रभाव पार्न सक्छ तर विश्वका महाशक्ति राष्ट्रहरूले जान–अनजान महामारीलाई अस्त्रको रूपमा प्रयोग गरी सामान्यतया जनसङ्ख्या नियन्त्रण विधिको रूपमा पनि प्रयोग गर्ने गरेका छन्। महामारीको समयमा आर्थिक अनिश्चितता, तनाव र स्वास्थ्य सेवामा अवरोधले जन्म दरमा कमी ल्याउन सक्छ। भविष्यको चिन्ताका कारण व्यक्तिहरूले आफ्नो परिवार शुरू गर्न वा विस्तार गर्न ढिलाइ गर्न सक्छन्। महामारीले विशेषगरी वृद्ध, बालबालिका वा दीर्घरोगीहरूमा उच्च मृत्यु दर निम्त्याउन सक्छ। यद्यपि, मृत्युदरमा भएको यो वृद्धिलाई सामान्यतया जनसङ्ख्या नियन्त्रणको रूप मानिंदैन, किनकि यो जानाजानी मानव हस्तक्षेपको सट्टा रोगको परिणाम हो। महामारीले बसाइँसराइको ढाँचामा परिवर्तन ल्याउन सक्छ किनभने मानिसहरू प्रभावित क्षेत्रबाट जोगिन वा राम्रो स्वास्थ्य सेवा पूर्वाधार भएका क्षेत्रमा जान खोज्छन्। यी बसाइँसराइहरूले विभिन्न क्षेत्रहरूको जनसङ्ख्या घनत्वमा असर गर्न सक्छ।
संयुक्त राज्य अमेरिकामा प्रारम्भिक २० औं शताब्दीमा फेरि पोलियो देखा परेको थियो। सन् २००९ मा भारतमा पनि व्यापकरूपमा पोलियोका बिरामीहरू देखा परेका थिए। पोलियो महामारी नियन्त्रण गर्न खोप उत्पादनमा बिल्स एन्ड मेलिन्डा फाउन्डेशनले सहयोग गरेका थिए। खोप लगाएका मानिसहरूमा व्यापकरूपमा प्यारालाइसिस देखा पर्न थाल्यो र निरन्तरको अनुसन्धानपछि एउटा तथ्य बाहिर आयो कि यो खोप विश्व जनसङ्ख्या नियन्त्रण गर्न बनाइएको हो। सन् २०१० मा बिल गेट्सले विश्व जनसङ्ख्या घटाउन खोप एउटा हतियार हो भनेका थिए। उनले खोपमार्फत १० देखि १५ प्रतिशत जनसङ्ख्या घटाउन सकिन्छ भनेका थिए। समयक्रमसँगै खोप अभियानको पर्दा पछाडिका डरलाग्दा र भयानक नकारात्मक तथ्यहरू बाहिर आइरहेका छन्।
एक्काइसौं शताब्दीको वैज्ञानिक एआई युगमा सबै देशसँग आआफ्नो हैसियत अनुसार हातहतियार छन्। त्यसैले विश्वका महाशक्ति राष्ट्रहरूले महामारीलाई हतियार बनाएर विश्व आर्थिक युद्धमा होमिन अनेक प्रयास र गुरु योजना बनाउन तल्लीन छन्। कोभिड–१९ पनि यसको एउटा ज्वलन्त उदाहरण हो। संयुक्त राज्य अमेरिका र चीनबीचको विश्व आर्थिक टकरावले गर्दा सन् २०१९ मा कोभिड–१९ महामारी ल्याइएको अनुमान गर्न सकिन्छ। विश्व आर्थिक टकरावले सन् २०३० मा फेरि नयाँ महामारी ल्याइने अनुमान गर्न सकिन्छ। चीन, रूस र संयुक्त राज्य अमेरिकाबीचको विश्व आर्थिक टकराव र बदलिंदो विश्व भूराजनीतिक ध्रुवीकरणको कारण त्यो अवस्था नआउला भन्न सकिन्न। त्यतिबेला पनि नेपालजस्ता अन्य विकासशील देशहरू फेरि चेपुवामा पर्न सक्नेछन्। महामारीमार्फत विश्वका महाशक्ति राष्ट्रहरूले आफ्नो अर्थतन्त्र बलियो र अरू महाशक्ति राष्ट्रको अर्थतन्त्र धराशायी बनाउने माध्यमका रूपमा लिएका छन्।
विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनले जनसङ्ख्या नियन्त्रणको नीतिलाई प्रोत्साहित गरेको देखिन्छ। दशकौंदेखि एशिया (बङ्गलादेश, भारत, इन्डोनेशिया, पाकिस्तान, फिलिपिन्स, थाइल्यान्ड), ल्याटिन अमेरिका (ब्रजील, कोलम्बिया, मेक्सिको), अफ्रिका (इजिप्ट, इथियोपिया, नाइजेरिया) र युरोप (टर्की) मा जनसङ्ख्या नियन्त्रण रणनीतिहरू लागू हुँदै आएका छन्। कोभिड–१९ महामारीविरुद्धको खोपपछि विश्वव्यापी रूपमा महिलाहरूले धेरै प्रजनन समस्या र डरलाग्दो गर्भावस्थाको परिणाम रिपोर्ट गरिरहेका छन्। कोरोनाविरुद्ध खोपको एउटा असर निस्सन्तान पनि रहेको बताइएको छ। विशेषगरी पुरुषहरूमा व्यापक बाँझोपनको समस्या देखा परेको छ। यसले गर्दा महिलालाई आइभिएफ अर्थात् कृत्रिम गर्भधारण विधिबाट बच्चा जन्माउन बाध्य बनाइएको छ। यो कृत्रिम गर्भधारण विधिको माध्यमबाट विदेशी जीन भि–œयाउन एउटा महत्वपूर्ण चलखेल भइरहेको छ।
अस्ट्रेलियाका वरिष्ठ प्रजनन चिकित्सक डा ल्यूक म्याकलिन्डनले कोभिड–१९ महामारीविरुद्धको खोपको नकारात्मक पक्षबारे चेतावनी दिएका थिए। उनले कोभिड–१९ विरुद्ध खोप लगाइएका ७४ प्रतिशत महिलाको स्वतः गर्भपतन, गर्भाशयभित्र शिशु मृत्यु र महीनावारीमा व्यापक गडबडी भइरहेको अनुसन्धानबाट देखिएको बताएका छन्। म्याकलिन्डनले कोभिड खोप लिन अस्वीकार गरेका थिए र कोभिड खोपको नकारात्मक असरको निष्कर्ष सार्वजनिक गरेका कारण उनलाई बर्खास्त गरिएको थियो। बेलायतमा शव व्यवस्थापन केन्द्रका निर्देशक जोन ओलुनीका अनुसार अहिले पहिलेभन्दा धेरै बच्चा मरेका छन्। त्यसको कारण तिनका आमालाई भ्रममा पारेर गर्भावस्थामा खोप लगाइएको थियो।
त्यस्तै मातृ र नवजात टिटानस उन्मूलन खोप अभियानको पर्दा पछाडिका पनि डरलाग्दा र भयानक तथ्यहरू छन्। प्रजननविरुद्ध खोपहरूको विकास सन् १९७० को दशकमा कथित अत्यधिक जनसङ्ख्याको प्रतिक्रियामा शुरू भएको थियो। प्रजनन नियमनका लागि खोपहरूमा विश्व स्वास्थ्य सङ्गठन टास्क फोर्सका अनुसन्धानकर्ताहरूले टिटी अर्थात् धनुष्टङ्कार खोपमा बिटा–एचसिजी र म्युरामाइल डाइपेप्टाइड नियोजित तरीकाले सफलतापूर्वक संयोजित गरेका थिए। सन् १९९३ मा विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनले सार्वजनिकरूपमा त्यही खोपलाई ‘परिवार योजना’को लागि ‘जन्म–नियन्त्रण’ खोप घोषणा ग–यो। पहिलोपटक सन् १९९५ मा र दोस्रोपटक २०१४ मा केन्यामा मातृ र नवजात शिशु टिटानस उन्मूलन/न्यूनीकरण गर्नलाई विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनले त्यही खोप चलाएको थियो। यसमा लाखौं केन्याली महिलाको ज्ञान वा सहमतिविना गर्भधारण गर्न सक्ने क्षमता खोसिएको थियो। पछि बच्चा जन्माउने उमेरका युवतीलाई नपुङ्सक बनाइदिएको आरोप लागेको थियो।
हरेक देशले महामारीविरुद्ध बनेका खोपहरूको आआफ्नो देशमा आवश्यक परीक्षण गरेर मात्र जनसमुदायमा खोप अभियान चलाउनुपर्दछ। यसले खोपको उद्देश्य, प्राथमिकता, जटिलता र संयोजन पत्ता लगाउन मदत गर्दछ। समग्रमा महामारीले व्यक्ति, समुदाय र समाजमा बहुआयामिक र दूरगामी प्रभाव पार्छ। यसले सार्वजनिक जनस्वास्थ्य आपतकालीन अवस्थाहरूलाई सम्बोधन गर्न व्यापक तयारी, लचिलोपन र विश्वव्यापी सहयोगको महत्वलाई जोड दिन्छ। जबसम्म कोरोना भेरिएन्टको नामाकरण ‘ओमेगा’ हुँदैन, तबसम्म कोरोना भाइरस विश्वबाट पूर्णरूपमा निर्मूल नहुने अनुमान गर्न सकिन्छ।
कोभिड–१९ महामारीको समयमा नेपालको स्वास्थ्य क्षेत्र र जनजीवन एकदम भयावह, नाजुक र धराशायी स्थितिमा थियो। पर्याप्त सघन कक्ष, आवश्यक अक्सिजन आपूर्ति, चिकित्सक, स्वास्थ्यकर्मी, अत्यावश्यक चिकित्सा उपकरण र औषधिहरूको चरम अभाव थियो। नेपालले त्यस समयलाई ध्यानमा राख्दै समयमैं भविष्यमा देखा पर्ने महामारीहरूविरुद्ध पूर्वतयारीका अभ्यास (रोकथाम–नियन्त्रण) गरी कार्यान्वयन गरेमा आगामी दिनमा सबै क्षेत्रका जनतालाई समानरूपमा स्वास्थ्य सेवा उपलब्ध गराउन सहज हुन सक्छ। यसले मृत्युदर कम गर्न पनि मदत गर्नेछ। नेपालले यी तथ्यहरूलाई समग्र तयारी रणनीतिमा समाहित गरी विभिन्न देश र अन्तर्राष्ट्रिय स्वास्थ्य संस्थाहरूसँग समन्वय गरेर महामारीहरूको सामना गर्न लचिलोपन र क्षमता वृद्धि गर्नुपर्दछ, जसले स्वास्थ्य, अर्थतन्त्र र समाजमा महामारीको सम्भावित प्रभावलाई कम गर्न मद्दत गर्दछ।
–लेखक वीर अस्पतालमा कार्यरत छन्।
