• विश्वराज अधिकारी
व्यापारी वा व्यवसायीले व्यापार गर्दा आफ्नै विवेकले यो काम उचित हो र यो कार्य अनुचित हो भनी छुट्याउनु अनि उचित लागेको कार्य गर्नु र अनुचित लागेको कार्य नगर्नु व्यापारिक नैतिकता (द्यगकष्लभकक भ्तजष्अक) हो । व्यापार गर्दा आफ्नो विवेकको प्रयोग गर्नु व्यापारिक नैतिकता हो । मुनाफाको लागि ग्राहकलाई नठग्नु व्यापारिक नैतिकता हो । व्यापार गर्दा प्रत्येक व्यापारी नैतिकवान् हुनु व्यापारिक नैतिकता हो ।
व्यापारिक नैतिकताले व्यापारीहरूलाई विवेकी नागरिक हुन प्रेरित गर्छ । समाजोपयोगी कार्य गर्न प्रेरित गर्छ । व्यापारिक नैतिकताले व्यापारीहरूलाई उपभोक्ताको हितविपरीत अपराध कर्म गर्न दिंदैन ।
व्यापारिक नैतिकताको अवधारणा अनुसार व्यापारीले आफ्नै विवेकद्वारा निर्देशित भएर ग्राहकलाई ठग्ने काम गर्नु हुँदैन । अर्थात् व्यापारीको लागि पहिलो प्रशासन, कानून र न्यायालय भनेको उसको आप्mनै विवेक हो । ग्राहकलाई ठग्ने कार्य कुनै व्यापारीबाट हुन थालेको छ भने त्यस्तो कार्य गर्न नदिन सर्वप्रथम उक्त व्यापारीको विवेक नै कानूनको रूपमा उपस्थित हुनुपर्छ । कार्य गर्नुपर्छ । उसको विवेकले ग्राहक ठग्ने कार्य गर्न दिनुहुँदैन ।
कानून र नियम लागू गराउने अधिकारीहरू अपराध हुने हरेक स्थानमा उपस्थित हुन सक्तैनन् । हर घडी अपराधीको पछि लाग्न सक्तैनन् । सबै अपराध रोक्न सक्तैनन् । यस्तो हुनु सम्भव पनि छैन । तर अपराध हुने स्थानमा अपराध गर्न तयार व्यापारीको विवेक त्यहाँ उपस्थित रहन्छ । त्यस्तो हुनु सम्भव पनि हुन्छ । यसले गर्दा कुनै व्यापारीले कुनै अपराध कर्म (बढी मूल्य लिने, गलत सामान दिने, स्तरहीन वस्तु दिने) गर्ने उद्देश्य राखे सर्वप्रथम उक्त व्यापारीको विवेकले नै उसलाई त्यस्तो अपराध कर्म गर्नबाट रोक्नुपर्छ । त्यस्तो अपराध कर्म गर्न दिनुहुँदैन । यही अवधारणा अनुसार व्यापारिक नैतिकताले कार्य गर्दछ ।
व्यापारीहरूले आपूर्ति गर्ने सामग्रीहरूमा ग्राहक (उपभोक्ता) हरूको जीवन र मृत्यु निर्भर रहेको हुन्छ । यदि कुनै व्यापारीले अति मुनाफाका लागि गलत औषधि बिक्री गर्ने हो भने त्यो औषधिको सेवनबाट उक्त बिरामीको रोग निको हुन सक्तैन । यदि लामो समयसम्म त्यस्तो औषधि उक्त बिरामीले सेवन गर्दछ भने उसको मृत्यु पनि हुन सक्छ । यसरी सरसरर्ती हेर्दा व्यापारीले उपभोक्तालाई वस्तु र सेवा मात्र उपलब्ध गराएको सामान्य कार्य गरेको देखिए तापनि यथार्थमा उसले ग्राहकहरूलाई जीवन दिने र लिने कार्य गरिरहेको हुन्छ । यो भनाइको उदाहरण खोज्न धेरै पर जानुपर्दैन । निकटको छिमेकी भारतका बजारहरूको क्रियाकलाप हेरे हुन्छ । ‘विषालु मदिराको सेवनबाट यति जनाको मृत्यु’, यस्ता खबरहरू भारतीय सञ्चार माध्यमहरूले दिएको हामीले सुनेको, पढेको नै हो । भारतमा व्यापारीहरूको गलत र आपराधिक कार्यले गर्दा प्रत्येक वर्ष सयौं उपभोक्ताको मृत्यु हुन्छ । कतिपय मृत्यु वस्तु उपभोगसँग प्रत्यक्ष सम्बन्धित हुन्छ भने कतिपय अप्रत्यक्ष ।
व्यापारिक नैतिकताको अवधारणा अनुसार कुनै पनि उपभोक्तासँग निम्न पाँच अधिकार सुरक्षित रहनुपर्दछ । उपभोक्ताका यी अधिकारहरू पूर्ति गर्नु प्रत्येक व्यापारीको नैतिक कर्तव्य हो । उपभोक्ताका पाँच अधिकार यस प्रकार छन् : १. सुरक्षित रहने अधिकार, २. छनोट गर्ने अधिकार, ३. थाहा पाउने अधिकार, ४. सुसूचित हुने अधिकार, तथा ५. छुटकारा वा क्षतिपूर्ति पाउने अधिकार । उपभोक्ताका यी अधिकारबारे छोटो चर्चा गरौं–
कुनै पनि उपभोक्तासँग वस्तु वा सेवा उपभोगको क्रममा आपूm सुरक्षित रहने अधिकार हुन्छ । जस्तै, हरेक सुरक्षा व्यस्ततायुक्त बस, ट्रक, कार आदि उपभोक्तालाई बिक्री गर्नु बिक्रेताको दायित्व हो र आपूmले खरीद गर्ने बस वा ट्रक हरेक सुरक्षा व्यवस्थाले युक्त भएको उपभोक्ताले माग (प्राप्त) गर्नु उपभोक्ताको अधिकार हो ।
जस्तै, कुनै बिक्रेताले सुन्तला बिक्री गर्न राखेको छ भने ती सुन्तलाबाट राम्रो राम्रो सुन्तला मात्र छनोट गरेर खरीद गर्न पाउनु उपभोक्ताको अधिकार हो । छानेर सुन्तला खरीद गर्न पाइँदैन भनेर बिक्रेताले भन्न पाउँदैन । बिक्रेताले त्यस्तो भन्नु उपभोक्ताको अधिकार हनन् गर्नु हो ।
बजारमा के भइरहेको छ सोबारे जानकारी पाउनु उपभोक्ताको अधिकार हो । बिक्रेताले बिक्री गर्ने वस्तु उसको कारणले होइन, उत्पादकको कारणले गर्दा खराब भएको (रहेको) छ भने सो कुरा बिक्रेताले तत्काल उपभोक्ताहरूलाई जानकारी गराउनुपर्दछ । त्यस्तो गर्नु बिक्रेताको दायित्व हो भने त्यस्तो जानकारी पाउनु उपभोक्ताको अधिकार हो ।
बजारमा कुनै नयाँ उत्पादन आएको छ, कुनै वस्तुको विद्यमान प्रकृतिमा कुनै खराबी वा सुधार आएको छ, कुनै खास किसिमको वस्तु उपभोग गर्दा कुनै समस्या उत्पन्न हुने देखिएको छ, यस्ता प्रकृतिका जानकारी उपभोक्ताहरूलाई उपलब्ध गराउनु बिक्रेताको दायित्व हो । त्यस्ता जानकारी थाहा पाउनु उपभोक्ताहरूको अधिकार हो ।
भनिए अनुसारको सेवा कुनै वस्तुले दिन नसकेर त्यस्तो वस्तु खरीद गर्ने उपभोक्ताले कुनै क्षति बेहोर्नुपरेको छ भने त्यस किसिमको क्षतिको पूर्ति गरिदिनु बिक्रेताको दायित्व हो भने कमसल वस्तु उपभोगको क्रममा बेहोर्नुपरेको क्षतिको पूर्ति पाउनु उपभोक्ताको अधिकार हो । बिक्रेताले त्यस किसिमको क्षतिको अवश्य पनि पूर्ति गर्नुपर्छ । कारमा भएको खराब सुरक्षा व्यवस्थाको कारण, कुनै कार–दुर्घटनामा परेर कुनै चालक घाइते भएको छ, चालकले ठूलो क्षति बेहोर्नुपरेको छ (चालकले एउटा खुट्टा गुमाएको स्थिति छ) भने त्यस्तो क्षतिको पूर्ति बिक्रेता (कार डिलर वा कार उत्पादक) ले चालकलाई दिनुपर्छ ।
युरोप र अमेरिकाका बजारहरूमा व्यापारिक नैतिकताको पालन राम्रो किसिमले भएको पाइन्छ । कलेजका पाठ्यक्रममा व्यापार नैतिकता पाठ्य सामग्रीको रूपमा राखिएको हुन्छ । विद्यार्थीहरूलाई व्यापार नैतिकताबारे जानकारी गराइन्छ । व्यापारिक नैतिकताको बोध गराइन्छ । ती विद्यार्थीहरूले भोलिको दिनमा व्यापार गर्दा व्यापारिक नैतिकताको पालना गरून् भन्ने उद्देश्यले यस्तो गरिन्छ ।
दक्षिण एशियाका बजारहरूमा व्यापारिक नैतिकताको स्थिति राम्रो छैन । चीनजस्तो विश्वको सर्वाधिक ठूलो बजारमा पनि व्यापारिक नैतिकताको स्थिति राम्रो छैन । चीनले ठूलो सङ्ख्यामा स्तरहीन सामान बिक्री गर्दछ ।
नेपाल, भारत, पाकिस्तान, बङ्गलादेशका बजारहरूमा बिक्रेताहरूले कमसल, खराब, स्तरहीन सामान बिक्री गर्नु सामान्यजस्तो देखिन्छ । तरकारीहरू ताजा र उचित गुणयुक्त छन् भनी प्रदर्शन गर्न तिनलाई अनेक किसिमका रङ्गले रंगाउनु र यस्तो कार्य गरेर बिक्रेताहरूले ठूलो रकम हात पार्नुलाई अपराध मानिंदैन । त्योभन्दा पनि ठूलो कुरा, बिक्रेताहरू त्यस्तो कार्य गर्नु नैतिकपतन भएको ठान्दैनन् ।
स्तरहीन मात्र होइन, उपभोक्ताहरूको स्वास्थ्य (मिर्गौला, कलेजो, मुटु) खराब पार्ने, उपभोक्ताको ज्यान नै जाने किसिमका वस्तुहरू बिक्री गर्नुलाई बिक्रेताहरूले अपराध मानेको पाइँदैन ।
दूधमा पानी मिसाउनु, बासी खाने कुराहरू बिक्री गर्नु, तरकारीमा विषादि प्रयोग गर्नु, म्याद सकिएको उपभोक्ता वस्तु बिक्री गर्नु, बढी मूल्य लिनु आदिलाई दक्षिण एशियाका बजारहरूमा व्यापारिक अपराध मानिंदैन । हुनत यस्ता समस्या अमेरिका र युरोपका बजारहरूमा पनि पाइन्छ, तर ज्यादै न्यून ।
बजारमा सामानको अभाव भएको बेला एउटा मात्र बिक्रेता र सहस्र क्रेता रहेको अवस्थामा, सामान खरीद गर्न उपभोक्ताबीच नै हानथाप भएमा, वा यस किसिमको अन्य अवस्थामा एक बिक्रेताले अत्यधिक चर्को मूल्यमा आप्mनो सामान बिक्री गर्न सक्छ । त्यस्तो गरेर करोडौं रुपियाँ नाफा गर्न सक्छ । तर नैतिकवान् व्यापारीले त्यस्तो गर्दैन । किनभने उसको नैतिकताले त्यस्तो गर्न दिंदैन । उसले व्यापार गर्ने स्थानको प्रचलित कानूनले त्यस्तो गर्ने अनुमति दिए पनि नैतिकवान् व्यापारीले त्यस्तो कार्य गर्दैन ।
व्यापारमा व्यापारिक नैतिकताको उच्च महत्व छ । हाम्रो सामाजिक जीवनमा नै पनि यसको महत्व धेरै छ । व्यापारिक नैतिकताबारे विद्यालय एवं विश्वविद्यालयहरूमा पढाइ हुन आवश्यक छ । यसैगरी नगरपालिका र गाउँपालिकाहरूले आप्mना बजारभित्रका बिक्रेताहरूलाई व्यापारिक नैतिकबारे जानकारी गराउन आवश्यक छ । बेला बेलामा व्यापार नैतिकताबारे ती निकायहरूले बिक्रेताहरूलाई जानकारी दिन आवश्यक छ, शिक्षित पार्न आवश्यक छ ।
